នៅឆ្នាំ១៩៧៥ តា ហង្ស​​ ដែលជាប្រធានកងវរសេនាធំត្រូវបានអង្គការចោទប្រកាន់ថាក្បត់ ព្រោះបានលាក់កម្លាំងជាច្រើននៅក្នុងព្រៃ។ បន្ទាប់ពីអង្គការចាប់ខ្លួន តា ហង្ស បានប្រហែលកន្លះខែ រតនា និងកងទ័ពផ្សេងទៀត ត្រូវបានជាប់ជាជនសង្ស័យ​ និងបម្រុងដឹកបញ្ជូនយកទៅសម្លាប់។ រតនា បាននិយាយរៀបរាប់ពីរឿងរ៉ាវដូចខាងក្រោម៖

ចាន់ រតនា^[1] ភេទប្រុស អាយុ៦៩ឆ្នាំ​ ស​ព្វថ្ងៃប្រកបរបរធ្វើស្រែ។ រតនា មានស្រុកកំណើតនៅភូមិបឹង ឃុំរអាង ស្រុកសង្គមថ្មី ខេត្តព្រះវិហារ។ បច្ចុប្បន្នរស់នៅភូមិបន្ទាយឆ្មារខាងលិច ឃុំបន្ទាយឆ្មារ ស្រុកថ្មពួក ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ។ រតនា មានប្រពន្ធឈ្មោះ សាំង ហួយ អាយុ៥៥ឆ្នាំ មានស្រុកកំណើតនៅភូមិសស្ដំ ឃុំសស្ដំ ស្រុកពួក ខេត្តសៀមរាប។ រតនា មានកូនចំនួន៦នាក់​ (ប្រុស៣នាក់ ស្រី៣នាក់)។ រតនា មានឪពុកឈ្មោះ មាន ជាតិ (ស្លាប់ឆ្នាំ១៩៧០ ដោយសារត្រូវអំពើ) និងម្ដាយឈ្មោះ ដុះ ឡាត  (ស្លាប់ឆ្នាំ១៩៧៣ ដោយសារជំងឺរាកឈាម)។ រតនា មានបងប្អូនបង្កើតចំនួន៣នាក់(ប្រុស២នាក់ ស្រី១នាក់)។ រតនា ជាកូនទី៣នៅក្នុងគ្រួសារ។

កាលពីក្មេង​​  រតនា រៀនបានត្រឹមថ្នាក់ទី៩ (សង្គមចាស់) សាលារៀនស្ថិតនៅភូមិបឹង ឃុំរអាង ស្រុកសង្គមថ្មី ខេត្តព្រះវិហារ ។ រតនា ឈប់រៀនដោយសារតែ ឧត្ដមសេនីយ៍ លន់ នល់ បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្ដេច នរោត្ដម សីហនុ នៅថ្ងៃទី១៨​ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០។ បន្ទាប់ពីឈប់រៀន រតនា ត្រូវបានខ្មែរក្រហមបញ្ចុះបញ្ចូលឲ្យចូលរួមជាមួយកងទ័ពបដិវត្តន៍ ដើម្បីរំដោះប្រទេសជាតិ។ បន្ទាប់ពីចូលរួមជាមួយកងទ័ពបដិវត្តន៍បានប្រហែល២ទៅ៣ខែ រតនា ត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យទៅការពារព្រំដែនឡាវ ដែលស្ថិតនៅស្រុកកំពង់ស្រឡៅ ខេត្តព្រះវិហារ ជាប់ទន្លេមេគង្គ។​ ​នៅស្រុកកំពង់ស្រឡៅដំបូង រតនា បានចូលរួមជាមួយមន្ទីរភូមិភាគពិសេស ដែលគ្រប់គ្រងដោយឈ្មោះ តា​ ហង្ស និងមេញ្ជាការឈ្មោះ ផុន (ជនជាតិចារាយ)។ រតនា បាននិយាយបន្តថា  ក្រៅពីការពារព្រំដែនកងទ័ពជាច្រើនតែងតែនាំគ្នាទៅនេសាទត្រី ដើម្បីយកមកធ្វើជាប្រហុកទុកហូប និងដឹកបញ្ជូនយកទៅឲ្យកងទ័ពផ្សេងទៀតនៅក្នុងខេត្តកំពង់ធំ ដែលកំពុងតែវាយតតាំងជាមួយកងទ័ពវៀតណាម នៅចេនឡាទី១ និងចេនឡាទី២។ កន្លែងសំបូរត្រីដែលកងទ័ពឧស្សាហ៍ទៅនេសាទ ហៅថាទន្លេល្ពៅ ដែលមានទំហំបណ្តោយ ១០០ម៉ែត្រ និងទទឹង៨០ម៉ែត្រ។ សម្រាប់ឧបករណ៍ដែលកងទ័ពយកទៅនេសាទមានដូចជា ព្រួល ទ្រូ និងលប។

នៅឆ្នាំ ១៩៧៣ តា ហង្ស បានបញ្ជាឲ្យ ផុន ដឹកនាំកងទ័ពភូមិភាគពិសេសមួយចំនួនធំ ដើម្បីទៅជួយវាយជាមួយកងទ័ពវៀតណាម នៅចេនឡាទី១ និងចេនឡាទី២ ដែលស្ថិតនៅក្នុងខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។  បន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជម្នះនៅចេឡាទី១ និងចេនឡាទី២ រតនា និងកងទ័ពផ្សេងទៀត ប្រហែលមួយវរសេនាធំត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យធ្វើស្រែនៅព្រំដែនឡាវ។​ ​សម្រាប់ការហូបចុករបស់​ រតនា គឺត្រូវ ម្ចាស់ការលើខ្លួនឯង។

នៅឆ្នាំ១៩៧៥ តា ហង្ស​​ ត្រូវបាន ចោទប្រកាន់ថាក្បត់ ព្រោះបានលាក់កម្លាំងកងទ័ពជាច្រើននៅក្នុងព្រៃស្អាក។ បន្ទាប់ពីចាប់ខ្លួន តា ហង្ស បានប្រហែលកន្លះខែ កងវរសេនាធំដែលការពារនៅព្រំដែនឡាវ​ ត្រូវបាននីរសារអញ្ជើញឲ្យទៅរៀននៅមន្ទីរភូមិភាគថ្មី ដែលស្ថិតក្នុងខេត្តសៀមរាប។​ រតនា បាននិយាយបន្តទៀតថា​ មុននឹងឡើងទៅរៀននៅខេត្តសៀមរាប កងទ័ពទាំងអស់ប្រហែល៣ពាន់នាក់ត្រូវបានហៅប្រជុំ ដើម្បីឲ្យដឹងពីផែនការណ៍ធ្វើដំណើរនៅថ្ងៃស្អែក។ បន្ទាប់ពីប្រជុំចប់សម្ភារដែលតម្រូវឲ្យយកទៅតាមខ្លួនមានដូចជា ខោអាវ១កំប្លេ សៀវភៅ១ក្បាល និងប៊ិក១ដើម។ លុះស្អែកឡើងម៉ោង៨ព្រឹកឡានដំរីទឹករបស់ចិនបានបើកមកយក។ ក្នុងពេលនោះ រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់បានឡើងឡាន ដើម្បីធ្វើដំណើរចេញពីខេត្តព្រះវិហារ ទៅកាន់ខេត្តសៀមរាប។ ពេលធ្វើដំណើរទៅដល់ខេត្តសៀមរាប ម៉ោង៣ទៀបភ្លឺ កងទ័ពនៅខាងនិរតី បានយកកាំភ្លើងមកភ្ជង់ពីលើឡាន បានហៅកងទ័ពទាំងអស់ថា« ពួកអាក្បត់ » ហើយបានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពចុះពីលើឡាន បើអ្នកណាមិនព្រមចុះនិងត្រូវ បាញ់សម្លាប់ចោល។​ ពេលនោះ រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់មានការតក់ស្លុតជាខ្លាំង ព្រោះគិតក្នុងចិត្តថាខ្លួននិងត្រូវចាប់យកទៅសម្លាប់។ បន្ទាប់ ចុះពីលើឡាន រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់បានឈរតម្រង់ជួរ ហើយបានស្ដាប់ការណែនាំ អ្នកគ្រប់គ្រងធំនៅទីនោះ(មិនស្គាល់ឈ្មោះ)។ ចំណែកកងទ័ពខ្លះត្រូវបានបែងចែកឲ្យធ្វើស្រែ និង លើកទំនប់។ ពេលលនោះ រតនា ត្រូវបានអ្នកគ្រប់គ្រងធំនៅខេត្តសៀមរាបបែងចែង ឲ្យទៅលើកទំនប់។ សម្ភារដែលបើកឲ្យមានដូចជា ​បង្គី២, ចប១ ដើម្បីយកទៅលើកទំនប់ និងជីកប្រឡាយ នៅស្ពានស្រែក ដែលហៅថា ស្ពានមេម៉ាយ។ សម្រាប់ការងារ​របស់​ រតនា ក្នុងមួយថ្ងៃត្រូវកាប់ដីឲ្យបានមួយម៉ែត្រគីប។ កងទ័ពដែលធ្វើគ្រប់ផែនការដែលបានដាក់ឲ្យនិងទទួលបានបាយមួយចាន សម្លមួយចាន។  ចំណែកកងទ័ពដែលធ្វើមិនគ្រប់ផែនការឬធ្វើឲ្យចបឆែបមុខ ត្រូវបានបង្អត់អាហារឬខ្លះទៀតត្រូវបានចាប់យកទៅសម្លាប់។ កន្លែងដែលកងទ័ពនិរតីតែងតែយកកងទ័ពទៅសម្លាប់ភាគច្រើននៅអណ្ដូងចម្ការកៅស៊ូខាងកើតខេត្តសៀមរាប។

នៅឆ្នាំ១៩៧៨ រតនា​ និងកងទ័ព៣កងតូចផ្សេងទៀត ប្រហែលគ្នា៣០០នាក់ ត្រូវបានថ្នាក់លើផ្លាស់ចេញពីស្ពានស្រែក ដើម្បីឲ្យទៅធ្វើផ្លូវលំនៅសំរោង​ ខេត្តឧត្ដរមានជ័យ ដែលគ្រប់គ្រងដោយឈ្មោះសាយ ។ បន្ទាប់មក សាយ បានដឹកនាំកងទ័ពទាំងអស់ធ្វើផ្លូវលំចាប់ពីផ្អុងទៅស្មាច់ និងបានបន្តធ្វើពីស្មាច់ទៅណាន់តាវ និងបានធ្វើបន្តពីណាន់តាវរហូតទៅដល់ព្រំដែនខេត្តព្រះវិហារ។ លុះធ្វើបានពាក់កណ្ដាល សាយ ទទួលបានដំណឹងថា កងទ័ពវៀតណាមបានវាយចូលមកដល់ខេត្តសៀមរាប។  ពេលនោះ សាយ បានបើកកាំភ្លើងឲ្យកងទ័ពម្នាក់១ដើម និងបានបែកចែកគ្រាប់បេ កាំភ្លើងធំ កាំភ្លើងតូចមានគ្រប់ធន់ ដើម្បីឲ្យកងទ័ពត្រៀមខ្លួន ដើម្បីទប់ទល់ជាមួយកងទ័ពវៀតណាមនៅអូរជីក។ បន្ទាប់ពីទទួលបានកាំភ្លើងកាន់គ្រប់ដៃ រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់មិនព្រមស្ដាប់តាមបញ្ជា ដោយសារតែ សាយ ធ្លាប់បានធ្វើបាប និងចាប់កងទ័ពយកទៅសម្លាប់ចោលអស់ជាច្រើននាក់ ។ បន្ទាប់ពីឃើញកងទ័ពមិនព្រមស្ដាប់តាមបញ្ជារបស់ខ្លួន សាយ បានឡើងម៉ូតូជិះត្រឡប់មកសំរោងវិញ។ ចំណែក រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់បានសម្រេចចិត្តធ្វើដំណើរចេញពីសំរោងទៅរស់នៅក្នុងដីថៃវិញ។ ​ពេលធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ព្រំដែនស្មាច់ រតនា បានដើរជាន់មីន សំណាងល្អមិនផ្ទុះ ហើយបានបន្តដំណើររហូតបានជួប ភី ធឿន ប្រធានខាងស្ដាំខាងផ្នែកប៉ារ៉ា ដែលប្រចាំការនៅឡាក់។ បន្ទាប់មក​ ភី ធឿន បាននិយាយទៅកាន់កងទ័ពទាំងអស់ថា​ បើចង់ធ្វើដំណើរចូលទៅរស់នៅក្នុងដីថៃ លុះត្រាតែទម្លាក់កាំភ្លើងទុកនៅទីនេះ។ បន្ទាប់មក រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់បាននាំគ្នា   ទម្លាក់កាំភ្លើងទុកនៅកន្លែង ភី ធឿន ហើយបានធ្វើដំណើរចូលព្រំដែនថៃដោយឆ្លងកាត់ពីម្រះទៅភ្លុច។ ពេលធ្វើដំណើរចូលទៅដល់ភ្លុច  រតនា   បានឃើញរថក្រោះរបស់កងទ័ពថៃជាច្រើនគ្រឿងបានបើកមកអមសងខាងផ្លូវ។ ពេលនោះ រតនា និងកងទ័ពទាំងអស់ត្រូវបានកងទ័ពថៃចាប់យកទៅដាក់គុកនៅមន្ទីរកាបជើង ចំនួន២សប្ដាហ៍ ដែលជាបន្ទាយដាក់រថក្រោះរបស់កងទ័ពថៃ។​​ ពេលកំពុងជាប់គុកនៅក្នុងមន្ទីរកាបជើង កាកបាទក្រហមរបស់ប្រទេសថៃបានចុះមកសម្ភាសន៍ និងសួរនាំ រតនា ថា« ពីមុនធ្លាប់ធ្វើការងារអ្វីដែរ »។ ពេលនោះ រតនា បាននិយាយទៅវិញថា ធ្លាប់ធ្វើការងារនៅក្នុងកងចល័ត។ បន្ទាប់ពីសម្ភាសន៍ និងសួរនាំ កាកបាទក្រហមថៃបានចែកអង្ករ, ត្រីខ, ចែកផ្ទិល, សាប៊ូ, ភួយ, ច្រាសដុះធ្មេញ និងសម្ភារផ្សេងៗទៅឲ្យកងទ័ពទាំងអស់ដែលកំពុងជាប់គុកនៅក្នុងមន្ទីរកាបជើង។ បន្ទាប់ពីជាប់គុកបានរយៈពេល២ខែ ចៅហ្វាយខេត្តថៃឈ្មោះ អំពើខាន់ថាឡាក់ ខេត្តស៊ីសាកេត ដែលមានព្រំដែនទល់មុខខេត្តព្រះវិហារ បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពថៃដឹកជញ្ជូនកងទ័ពខ្មែរទាំងអស់ដែលជាប់ក្នុងមន្ទីរកាបជើង យកទៅធ្វើអាសាសម៉ាក់ថៃ ដែលមានទីតាំងនៅព្រំដែនថៃ។ បន្ទាប់ពីធ្វើរួចរាល់កងទ័ពថៃ ដឹកជញ្ជូនបន្តទៅព្រែកគន្ធា ដើម្បីបំពាក់កាំភ្លើង បំពាក់អាវុធ​សម្រាប់ការពារនៅប្រាសាទព្រះវិហារ។ ​

នៅឆ្នាំ១៩៩០ រតនា និងកងទ័ព១២នាក់ទៀត ត្រូវបានថ្នាក់ដឹកនាំថៃចាត់តាំងឲ្យចុះទៅយកពត៌មាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ព្រោះថ្នាក់ដឹងនាំថៃចង់ដឹងពីសភាពការណ៍ថា ពេលកងទ័ពវៀតណាមចូលមកក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមានធ្វើបាបប្រជាជនយ៉ាងមិចខ្លះ។ ពេលនោះ រតនា និងកងទ័ព១២នាក់ទៀត ត្រូវបានដឹកបញ្ជូនទៅជំរំសាយធូរ ដើម្បីឲ្យចូលទៅយកព័ត៌មានក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ។ បន្ទាប់ពីបំពេញការងារចប់ រតនា បានសម្រេចចិត្តមិនត្រឡប់ទៅវិញ ហើយបានចូលរួមជាមួយកងទ័ពប៉ារ៉ានៅជំរំសាយធូរបានរយៈពេល១ឆ្នាំ ត្រូវបានបញ្ជូនទៅរៀននិងហ្វឹកហាត់បន្តខាងផ្នែកយោធានៅបន្ទាយអំពិល ស្ថិតក្នុងខេត្តឧត្ដរមានជ័យ ដែលគ្រប់គ្រងដោយ ឌៀង ដែល (មេបញ្ជាការ)។ សម្រាប់ផ្នែកដែលត្រូវរៀនមានដូចជា ទ័ពជើងគោក, ទ័ពជើងទឹក និងជើងអាកាស។ បន្ទាប់ពីរៀនចប់បិទវគ្គទទួលសញ្ញាប័ត្រ រតនា ត្រូវបានអនុញ្ញាតឲ្យប្រើប្រាស់កាំភ្លើងខ្លី និងមានតួនាទីជាប្រធានកងធំគ្រប់គ្រងកងទ័ពប៉ារ៉ា នៅជំរំអូរបួក។

នៅឆ្នាំ១៩៩៣ ដោយសារតែការងារមិនទទួលបានប្រាក់ខែ រតនា បានសម្រេចចិត្តឈប់ពីប្រធានកងធំត្រឡប់មករស់នៅភូមិបន្ទាយឆ្មារខាងលិច ឃុំបន្ទាយឆ្មារ ស្រុកថ្មពួក ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ជាមួយប្រពន្ធវិញ ដោយប្រកបមុខរបរធ្វើស្រែ ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត៕

អត្ថបទដោយ ចាន់ ណារិទ្ធ

---

[1] ឯកសារលេខ BMI0117, បទសម្ភាសន៍ជាមួយ ចាន់ រតនា នៅភូមិបន្ទាយឆ្មារខាងលិច ឃុំបន្ទាយឆ្មារ ស្រុកថ្មពួក ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ នៅថ្ងៃទី១១ ខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១០ សម្ភាសន៍ដោយ ឡុង ដានី , បណ្ណសារមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា។