នៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ មេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់នៃរបបខ្មែរក្រហម បានដឹកនាំប្រទេសជាតិ តាមបែបកុម្មុយនីស្តផ្តាច់ការ មិនមានទំនាក់ទំនងល្អ ជាមួយប្រទេសលោកសេរី និងមិនបើកទូលាយឲ្យសារព័ត៌មានក្នុងស្រុក និងក្រៅប្រទេសចុះយកព័ត៌មានទេ។ នៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហម បានបង្កើតសារព័ត៌ មានដោយខ្លួនឯងផ្ទាល់ មានបង្កើតរោងពុម្ពមន្ទីរក២៨ សម្រាប់បោះពុម្ពផ្សព្វផ្សាយ។ ចក់ រួន ហៅ សា ជាអ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហម ដែលបានធ្វើការងារផ្នែករោងពុម្ព នៅជំនាន់ខ្មែរក្រហម។

រួន[1] កើតនៅឆ្នាំ១៩៥១ មានឪពុកឈ្មោះ ចក់ ម្តាយឈ្មោះ ហ៊ុន មានបងប្អូនបង្កើតចំនួន៥នាក់ (ប្រុស៤) និងមានស្រុកកំណើតនៅភូមិត្របែក ឃុំអង្គរទ្រេត ស្រុកព្រៃវែង ខេត្តព្រៃវែង។ រួន បានរៀនសូត្រនៅសាលាបឋមសិក្សាវត្តត្រាច ត្រឹមថ្នាក់ទី៩(ចាស់) បានឈប់រៀនមុនឆ្នាំ១៩៧០ ដោយសារតែគ្រួសារមានជីវភាពក្រលំបាក ណាមួយគ្មានថវិកាទិញសម្លៀកបំពាក់ឲ្យបានសមរម្យតាមបទបញ្ជាសាលា។ នៅពេលឈប់រៀន រួន មកប្រកបមុខរបរធ្វើស្រែចម្ការជាមួយឪពុកម្តាយវិញ។ រួន មានដីស្រែបីហិកតា ក្នុងមួយហិកតា អាចទទួលបានផលស្រូវចំនួន១០០ថាំងទៅ១៥០ថាំង សម្រាប់ទ្រទ្រង់ជីវភាពគ្រួសារ។

នៅខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០[2] ឧត្តមសេនីយ៍ នល់ លន់ និងសហការីរបស់ខ្លួនដែលនិយមអាមេរិក បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្តេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ ពីព្រះប្រមុខរដ្ឋ ដោយជោគជ័យ។ មិនយូរប៉ុន្មានបន្ទាប់ពីនោះ កងកម្លាំងវៀតមិញ និងខ្មែរក្រហម បានចូលកាន់កាប់តំបន់ជាច្រើននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ប្រជាជនរាប់ម៉ឺននាក់បានបដិសេធមិនគាំទ្ររដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋខែ្មរ ដែលមានអាមេរិកជាខ្នងបង្អែករបស់លោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ ហើយបែរមកចូលរួមជាមួយក្រុមចលនាខ្មែរក្រហម ដើម្បីនាំយកសម្តេចព្រះ  នរោត្តម សីហនុ មកគ្រប់គ្រង់អំណាចវិញ។

នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧០ ដដែល រួន មានប្រសាសន៍ថា ប្រជាជនរស់នៅក្នុងភូមិមួយចំនួនទាំងប្រុសទាំងស្រី រួមទាំងមនុស្សចាស់ និងក្មេងៗដែលពេញវ័យជំទង់នាំគ្នាធ្វើបាតុកម្ម ពីព្រោះមិនពេញចិត្តរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ។ ប្រជាជននាំគ្នា ចេញទៅធ្វើបាតុកម្ម ដោយប្រើដំបង ពូថៅ កាំបិត ថែមទាំងស្រែកថា (ជ័យយោសម្តេចឪ នរណាមិនទៅសម្លាប់ចោល)។ កាលនោះក្បួនធ្វើបាតុកម្ម ចេញពីខេត្តព្រៃវែង និងឆ្លងទនេ្លអ្នកលឿង កាត់តាមផ្លូវជាតិលេខ១ មកដល់ស្រុកកៀនស្វាយ វាលស្បូវ និងវត្តនិរោធន៍ ច្បារអំពៅ ត្រូវបានទាហានឧត្តមសេនីយ៍ លន់ នល់ បាញ់ត្រូវប្រជាជនស្លាប់ និងរបួសជាច្រើននាក់ ធ្វើឲ្យកម្លាំងចលនាបាតុកម្មទៅមុខមិនរួច ក៏ត្រឡប់មកស្រុកកំណើតវិញ។

នៅថ្ងៃទី១៥ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៣ រួន ជាកូនអ្នកមូលដ្ឋានចាស់ មានជីវភាពក្រីក្រ ត្រូវបានអង្គការជ្រើសរើសឲ្យចូលធ្វើជាកងឈ្លប ដើរធ្វើការងារនៅក្នុងភូមិឃុំ ដែលខ្លួនរស់នៅ។ រួន បានរៀបរាប់ថា នៅក្នុងភូមិជាខ្លាង ជាតំបន់រំដោះរបស់ខ្មែរក្រហម តាំងពីឆ្នាំ១៩៧១។ មានកូនចៅអ្នកភូមិជាច្រើន បានស្ម័គ្រចូលបម្រើចលនាខ្មែរក្រហម រួមទាំងបងប្អូនបង្កើតរបស់ខ្ញុំ ចំនួនពីរនាក់ថែមទៀត។ ទី១ឈ្មោះ រិន ភេទប្រុស នៅលីវ អាយុ២០ឆ្នាំ ជាយោធាភូមិភាគបូព៌ា ទី២ឈ្មោះ រី ភេទប្រុសនៅលីវ អាយុ១៨ឆ្នាំ  ធ្វើជាកងឈ្លបការពារភូមិដែរ នៅក្នុងតំបន់២០ ភូមិភាគបូព៌ា ដែលមានប្រធានឃុំឈ្មោះប៊ុន លន់ និងប្រធានកងឈ្លបឈ្មោះឈៀន ហៅសុត។

នៅឆ្នាំ១៩៧៥ របបខ្មែរក្រហមឡើងកាន់អំណាច បានជម្លៀសប្រជាជនចេញពីទីក្រុងទាំងអស់ នៅពេលនោះ រួន ត្រូវបាន អង្គការជ្រើសរើស រួមទាំងយោធាភូមិភាគបូព៌ាមួយចំនួន ដែលដឹកនាំដោយសោ ភឹម ចំនួន១០០នាក់ ដើម្បីឡើងមកទីក្រុងភ្នំពេញ។ នៅពេលមកដល់ ខ្មែរក្រហម បានបែងចែកគ្នាជាក្រុម ខ្លះទៅធ្វើការងារក្នុងរោងចក្រ ខ្លះធ្វើជាយោធា មុនដំបូង រួន មិនទាន់បានចូលទីក្រុងភ្នំពេញភ្លាមៗទេ គឺរស់នៅខាងត្រើយម្ខាងទល់មុខវាំង ភូមិអរិយក្សត្រមួយរយៈសិន។ នៅពេលនោះយោធាមកពីតំបន់ផ្សេងៗ សរុបជិតមួយពាន់នាក់ អង្គការចាត់តាំងឲ្យទៅដាំដំណាំ និងធ្វើស្រែចម្ការ ដើម្បីដោះស្រាយជីវភាព អ្នកធ្វើការងារនៅតាមអង្គភាពរៀងៗខ្លួន។ រួន បានធ្វើការងារលុតដំ ដាំបន្លែជាងបីខែ រួចមកអង្គការជ្រើសរើសមកភ្នំពេញ ដើម្បីធ្វើការងារខាងផ្នែករោងពុម្ពនៅមន្ទីរក២៨។ បើជំនាន់សង្គមរាស្ត្រនិយម(ហៅរោងពុម្ពឈ្មោះហង់រី) នៅទល់មុខសណ្ឋាគារកាំបូឌីយ៉ាណា។ រួន បានធ្វើការងារនៅក្នុងរោងពុម្ពមន្ទីរក២៨ ទាំងប្រុសទាំងស្រី មកពីភូមិភាគផ្សេងៗដំបូងមានចំនួន៥០នាក់។ រួន  បានសិក្សារៀនសូត្របច្ចេកទេស ពីគ្រូបង្រៀនពីរនាក់ ជាវិស្វករដែលនៅសល់ពីជំនាន់ នល់ នល់ ទំនងកូនចៅចិន ចេះនិយាយភាសាខ្មែរមិនច្បាស់។ នៅពេលបង្រៀនបោះពុម្ពចេះ គ្រូបង្រៀនទាំងពីរនេះ ត្រូវអង្គការដកចេញទៅបាត់។ បន្ទាប់មកទៀត រួន បានឡើងធ្វើជាប្រធានផ្នែករោងពុម្ពមន្ទីរក២៨ ជាអ្នកចាត់ចែងការបោះពុម្ពផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន ដូចជាឈ្មោះការសែតកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ, សៀវភៅទស្សនាវដី្ត, ផ្ទាំងរូបភាព, លិខិតឆ្លងដែន, ផែនទី និងទង់ជាតិ ជាដើម។

នៅឆ្នាំ១៩៧៨ រួន ធ្លាប់ទទួលទូរស័ព្ទផ្ទាល់ពីអៀ សារី ដែលជារដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេស ឲ្យបោះពុម្ពសៀវភៅលិខិតឆ្លងដែនចំនួន៣០០០ច្បាប់ រួចក៏ធ្លាប់ទទួលបញ្ជាពីសុន សេន រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការពារជាតិ និងយ៉ុន យ៉ាត រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងឃោសនាការ និងក្រសួងព័ត៌មានដែរ។ នៅជំនាន់ខ្មែរក្រហមមានកន្លែងបោះពុម្ពចំនួនពីរកន្លែងផ្សេងទៀត ដូចជាមន្ទីរក២៦-ក២៧ សម្រាប់បោះពុម្ព រូបភាពកសិករធ្វើស្រែចម្ការ រូបភាពជីកទំនប់លើកប្រឡាយ, សៀវភៅគោលនយោបាយ, សៀវភៅទង់បដិវត្តន៍ ជាដើម។ រួន បានដឹងថា  ម៉ាស៊ីនបោះពុម្ពស្វ័យប្រវត្តិទាំងអស់នេះ ទទួលបានពីប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ និងប្រទេសស្វីស។ នៅជំនាន់ខ្មែរក្រហម មិនចូលចិត្តផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មានចេញទៅក្រៅប្រទេស តែក៏មានភ្ញៀវបរទេសមួយចំនួនចូលមកទស្សនកិច្ចដែរ ដូចជាជនជាតិចិន,ឡាវ,ភូម,នាយករដ្ឋមន្ត្រីកូរ៉េខាងជើងលោកគឹមអ៊ីសុងនិងប្រទេសកម្មុយនីស្តមួយចំនួនតូចទៀត។ រួន មានប្រសាសន៍ទៀតថា យើងជាអ្នកបោះពុម្ព មិនមានសិទ្ធិគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការកែអក្ខរាវិរុទ្ធ, រូបភាព, ឬផែនទី ដែលបានផ្ញើពីថ្នាក់លើ ឬពីថ្នាក់តំបន់ទេ យើងមានសិទ្ធិត្រឹមជាអ្នកបោះពុម្ពប៉ុណ្ណោះ។ នៅជំនាន់ខ្មែរក្រហម បើយើងធ្វើខុសបន្តិចបន្តួច អង្គការហៅទៅរៀនសូត្រ ជួនកាលបាត់ខ្លួនតែម្តងក៏មានដែរ។ រួន ខិតខំធ្វើការងារមិនហ៊ានឈប់សម្រាក ទោះបីនឹកស្រុក ឪពុកម្តាយ និងបងប្អូន ក៏មិនហ៊ានសុំច្បាប់ដែរ។ នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧៨ ដដែលសភាពការណ៍កាន់តែអាក្រក់ និងលំបាកខ្លាំង ព្រោះចេះតែឮដំណឹងថា ប្រធានភូមិនេះក្បត់ ភូមិភាគនោះក្បត់ មានថ្ងៃមួយ អង្គការបានហៅកម្មករ រួមទាំងយោធារស់នៅទីក្រុងភ្នំពេញ និងប្រធានភូមិភាគ និងតំបន់ មកចូលរួមមេទ្ទីញនៅស្តាតអូរឡាំពិច នាទីក្រុងភ្នំពេញ។ នៅក្នុងអង្គមេទ្ទីញទាំងមូល យ៉ុន យ៉ាត បានលើកឡើងថា ប្រធានភូមិភាគបូព៌ាក្បត់ឈ្មោះសោ ភឹម ចូលដៃជាមួយយួន។ រួន គ្រាន់តែបានឮថា ភូមិភាគបូព៌ាក្បត់ តក់ស្លុត និងភ័យខ្លាចយ៉ាងខ្លាំង។ កាលនោះមានពាក្យស្លោកខ្មែរក្រហមមួយឃ្លាថា (ជីកស្មៅ ត្រូវជីកទាំងឫស[3]) ដូចនេះ ខ្ញុំចេះតែខិតខំធ្វើការងារឲ្យសកម្មថែមទៀត ដើម្បីកុំឲ្យអង្គការចាប់កំហុសបាន  ទោះបីនៅកន្លែងបោះពុម្ព មិនសូវមានការចាប់ខ្លួនកម្មាភិបាលខ្មែរមែន តែម្នាក់ៗមានការភ័យខ្លាចជានិច្ច។

នៅថ្ងៃទី៧ មករា ឆ្នាំ១៩៧៩ កម្លាំងកងទ័ពវៀតណាម និងកងទ័ពរណសិរ្សរំដោះជាតិ បានវាយចូលដល់ទីក្រុងភ្នំពេញ។ រួន រួមទាំងកម្មាភិបាលទាំងអស់នៅអង្គភាពរោងពុម្ព មួយចំនួនធំបានរត់ភៀសខ្លួនសំដៅទៅព្រំដែនខ្មែរ-ថៃ ដោយសារចាញ់បោកការឃោសនាតៗគ្នាថា កងទ័ពវៀតណាមចាប់យើងបានវះពោះច្រកស្មៅ ដូចនេះហើយចេះតែនាំគ្នារត់ចូលក្នុងព្រៃកាត់តាមអមលាំង ខេត្តកំពង់ស្ពឺ។ រួន រត់ចូលព្រៃមិនយូរប៉ុន្មាន ដោយសារគ្មានអាហារហូបចុក រស់នៅលំបាកពេក ណាមួយនឹកស្រុកកំណើតផង ក៏រត់ត្រឡប់មករកផ្ទះសម្បែងវិញ ដើម្បីបានជួបជុំបងប្អូន។

នៅឆ្នាំ១៩៨០ រួន បានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ ជាមួយឈ្មោះ ផាន់ ហេង សព្វថ្ងៃមានកូនប្រុសចំនួន៤នាក់ រស់នៅភូមិច្រេស ឃុំជាខ្លាង ស្រុកព្រៃវែង ខេត្តព្រៃវែង។ រួន ប្រកបមុខរបរធ្វើស្រែចម្ការ និងមានជំនាញធ្វើជាងផ្ទះ សម្រាប់ទ្រទ្រង់ជីវភាពគ្រួសារប្រចាំថ្ងៃ។ រួន ធ្លាប់ជាកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមម្នាក់ ដែលបានរស់រានជីវិតរៀបរាប់ថា សព្វថ្ងៃរបបខ្មែរក្រហម បានដួលរលំទៅក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែរឿងរ៉ាវឈឺចាប់កន្លងគាត់មកមិនអាចបំភ្លេចបាន និងបន្តប្រាប់កូនចៅឲ្យបានដឹងជាហូរហែរមករហូត ហើយបានអប់រំកូនចៅឲ្យខិតខំរៀនសូត្រ ពីប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ប្រទេសជាតិយើង ពីអតីតកាល។

អត្ថបទដោយ សុខ វណ្ណៈ

[1] ឯកសារលេខ (PVI0005) សម្ភាសន៍ ជាមួយឈ្មោះ ចក់ រួន ហៅ សា កើតនៅឆ្នាំ១៩៥១ រស់នៅភូមិច្រេស ឃុំជាខ្លាង ស្រុកព្រៃវែង ខេត្តព្រៃវែង ដោយផាន់ សុជា នៅថ្ងៃទី១៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ២០០៥ ។ នៅក្នុងបទសម្ភាសន៍ ចក់ រួន បានរៀបរាប់ថា នៅជំនាន់ខ្មែរក្រហម ធ្វើជាប្រធានរោងពុម្ពមន្ទីក២៨ នៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា

[2] ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ(១៩៧៥-១៩៧៩) បោះពុម្ពលើកទី២ (ទំព័រទី១១) ដោយ ផេង ពង្យរ៉ាស៊ី មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា

[3] ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅទស្សនាវដ្តីស្វែងរកកាពិត លេខ៧៥ បោះពុម្ព ឆ្នាំ២០០៦ សរសេរដោយ សាន្ត សុខ ចូលអាននៅថ្ងៃទី១២ ខែកុម្ភៈ ២០២៥ (នៅទំព័រទី៤)​មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា