តាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវបានបង្ហាញថា ប្រទេសភាគច្រើននៅលើពិភពលោក មានប្រព័ន្ធការងារទាំងអស់ត្រូវបានលើកកម្ពស់សិទ្ធិមនុស្ស លទ្ធិប្រជាធិតេយ្យ និងនីតិរដ្ឋ។[1] ដោយឡែកយើងសង្កេតឃើញថា របៀបដឹកនាំប្រទេសរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហមមិនបានយកចិត្តទុកទៅលើដាក់សិទ្ធិទាំងអស់នេះទេ។ ជាទូទៅ ខ្មែរក្រហមមិនបានគោរពសិទ្ធិពលរដ្ឋតែម្តង​។ សូម្បីតែក្មេងៗដែលមានអាយុត្រឹម១២ឆ្នាំ ក៏ខ្មែរក្រហមព្រមទទួលឲ្យចូលបម្រើការងារជាយោធាខ្មែរក្រហមនិងបានបញ្ជូនទៅធ្វើសង្រ្គាមនៅតាមសមរភូមិមុខថែមទៀតដោយមិនគិតអំពីសិទ្ធិមនុស្ស។

ហេង បាននិយាយថា៖ «ខ្ញុំ កើតនៅឆ្នាំ១៩៥៨ នៅភូមិរំចេក ឃុំត្នោត ស្រុកបាទី ខេត្តតាកែវ។ ខ្ញុំមានឪពុកឈ្មោះ សឿ (ស្លាប់ជំនាន់ខ្មែរក្រហម) ម្តាយឈ្មោះយេង (ស្លាប់ក្រោយឆ្នាំ១៩៧៩) និងមានបងប្អូនបង្កើតចំនួនប្រាំនាក់ ប្រុសពីរស្រីបី។ កាលពីកុមារភាព ខ្ញុំមិនបានរៀនសូត្រទេ ទោះបីឪពុកម្តាយខំជូនទៅដល់សាលារៀន ខ្ញុំក៏ព្យាយាមលួចចេញមកវិញដែរ រួចមិនបានត្រឡប់ទៅផ្ទះវិញភ្លាមទេ។ ដោយខ្លាចឪពុកម្តាយដឹង ទាល់តែដល់ម៉ោងកូនសិស្សចេញពីសាលារៀនទើបហ៊ានដើរចូលផ្ទះដែរ។ ជីវិតខ្ញុំ កាលនៅក្មេងៗឪពុកម្តាយប្រើឲ្យឃ្វាលគោក្របី តាមវាលស្រែជាប់មាត់អូរនិងឆ្លៀតពេលទំនេរលេងល្បែងនានា ដើម្បីកម្សាន្តផង មានជាអាទិ៍ដូចជាលេងគប់វង់ ដើរស្ទូចត្រីជាមួយមិត្តភក្តិនៅក្នុងភូមិជាមួយគ្នា។

នៅឆ្នាំ១៩៧០ កើតមានរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្តេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ។ បន្ទាប់មកមានព្រឹត្តិការណ៍កើតឡើងនៅថ្ងៃទី១៨ ខែមិនា ឆ្នាំ១៩៧០។ ខ្ញុំនៅចងចាំថាមានមហាបាតុកម្មមួយកើតឡើងប្រជាជននៅក្នុងភូមិទាំងចាស់ទាំងក្មេងរួមទាំងឪពុកខ្ញុំបានធ្វើដំណើរចេញពីភូមិរំចេកសំដៅទៅធ្វើបាតុកម្មទ្រង់ទ្រាយធំនៅម្តុំផ្សារសំរោងយ៉ោង។ កាលនោះឪពុករបស់ខ្ញុំមិនបានអនុញ្ញាតឲ្យទៅចូលរួមធ្វើបាតុកម្មជាមួយគាត់ទេ។​ នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧០ ខ្ញុំមានអាយុត្រឹម១០ឆ្នាំ។ កាលនោះខ្ញុំមានចិត្តចង់សប្បាយ។ ខ្ញុំបានឃើញមនុស្សរស់នៅក្នុងភូមិនាំគ្នាទៅច្រើនហាក់ដូចជាសប្បាយក៏លួចរត់តាមពីក្រោយមិនឲ្យឪពុកដឹងទេ។ពេលនោះខ្ញុំបានឃើញសកម្មភាពផ្ទាល់និងដឹងតាមរយៈចាស់ៗពិភាក្សាគ្នាថា បងប្អូនយើងរស់នៅតាមស្រុកស្រែចម្ការទីជនបទភាគច្រើនព្រមទៅធ្វើបាតុកម្មក្នុងគោលបំណងចង់បានសម្តេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ យាងមកដឹកនាំប្រទេសជាតិឡើងវិញ។ ក៏ប៉ុន្តែការតវ៉ាតាមបែបមហាបាតុកម្មមិនបានសម្រេចទេ។ ដោយសារទាហាន លន់ នល់ បានបាញ់ប្រហារមកលើហ្វូងបាតុកម្មបណ្តាលឲ្យមានមនុស្សស្លាប់និងរបួសជាច្រើននាក់។ ឪពុករបស់ខ្ញុំនិងប្រជាជនផ្សេងទៀតទៅចូលរួមធ្វើបាតុកម្មបានតែមួយយប់មួយថ្ងៃក៏វិលត្រឡប់មករកភូមិកំណើតវិញ។ នៅឆ្នាំ១៩៧១ កងទ័ពអាកាសលោកលន់ នល់ បានមកទម្លាក់គ្រាប់បែក(អាបេ៥២) នៅជាយភូមិរំចេកហើយត្រូវចំផ្ទះស្រ្តីម្នាក់ឈ្មោះ (ស៊ុន) បង្កឲ្យមានរបួសធ្ងន់បានសាច់ញាតិជិតខាងជួយដឹកយកទៅសង្រ្គោះបន្ទាន់នៅមន្ទីរពេទ្យយោធារហូតបានជាសះស្បើយរស់រានមានជីវិតរហូតមក។

នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧២ សង្រ្គាមកើតឡើងកាន់តែខ្លាំងរវាងកម្លាំងចលនាខ្មែរក្រហមនិងទាហាន លន់ នល់។ សភាពការណ៍នៅក្នុងភូមិកាន់តែលំបាកឡើងៗដោយសារការទម្លាក់គ្រាប់បែកមិនឈប់ពីកងទ័ពអាកាសបានធ្វើឲ្យប្រជាជនមានការឈឺចាប់យ៉ាងខ្លាំងទើបបណ្តាលឲ្យកម្លាំងយុវជនយុវនារីនៅក្នុងភូមិនាំគ្នាចូលបម្រើចលនាបដិវត្តខ្មែរក្រហមយ៉ាងឆាប់រហ័ស។ កាលនោះខ្ញុំនៅក្មេងអាយុត្រឹម១២ឆ្នាំ មិត្តភក្តិបបួលក៏ព្រមចូលទៅបម្រើចលនាបដិវត្តខ្មែរក្រហមដោយគ្មានការស្ទាក់ស្ទើរក្នុងចិត្ត។ នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧២ ខ្ញុំនិងមិត្តភក្តិជាច្រើនបានចូលរួមជាមួយគ្នាសុទ្ធតែមានអាយុច្រើនជាង ដូចជា៖ បងលន, បងភិន, បងហន់, បងហ៊ី, បងធន់, បងថាវ, បងឆន, បងអ៊ុន និងបងឈិន នៅមានច្រើនទៀតចាំឈ្មោះមិនអស់ទេ។ សម័យកាលប្រទេសជាតិកើតមានសង្រ្គាមបើយើងមិនព្រមស្ម័គ្រចិត្តក៏កងឈ្លបខ្មែរក្រហមប្រចាំតាមភូមិចាប់បង្ខំដែរ។ ខ្ញុំក៏ព្រមស្ម័គ្រចិត្តបម្រើជាយោធាខ្មែរក្រហមនៅភូមិភាគនិរតី អង្គភាពយោធាលេខ១១០ ដែលមានប្រធានតាម៉េន។ ខ្ញុំចូលដំបូងនៅភូមិព្រីង បានហាត់យុទ្ធសាស្រ្តកងទ័ពលូនក្រាបរៀនដោះកាំភ្លើងនិងរៀនបាញ់បានរយៈពេលកន្លះខែគត់ អង្គការបញ្ជូនទៅសមរភូមិមុខភ្លាមតែដោយសារខ្ញុំនៅក្មេងប្រធានវរសេនាតូចឈ្មោះ តាម៉េន មិនអនុញ្ញាតឲ្យចូលសមរភូមិជួរមុខទេ។ ខ្ញុំមានតួនាទីជាអ្នករែកបាយស្មុគឡើងទៅសមរភូមិជួរមុខទាំងយប់ទាំងថ្ងៃបានជិតមួយខែឃើញថាលំបាកពេកណាមួយខ្លាចយន្តហោះខាងទ័ពអាកាស លន់ នល់ ទម្លាក់គ្រាប់បែកផង។ ខ្ញុំក៏ស្ម័គ្រចិត្តចូលសមរភូមិមុខជាមួយបងៗតែម្តងទៅ។ កាលនោះសមរភូមិវាយខ្មាំងជួនតាមព្រៃជួនតាមវាលស្រែនិងឆ្លងកាត់ក្នុងភូមិមួយចំនួនរហូតធ្លាយដល់ផ្លូវជាតិលេខ៤ ចូលវាយបន្ទាយទាហាន លន់ នល់ នៅលង្វែក។ នៅក្នុងសភាពការណ៍នោះឃើញថាទាហាន លន់ នល់ និងយោធាខ្មែរក្រហមមានស្លាប់និងរបួសជាច្រើនខ្ញុំក៏មានរបួសត្រង់ឆ្អឹងខ្នងបោះដៃផុតរួចខាងកងពលបញ្ជូនទៅដេកសម្រាកព្យាបាលនៅមន្ទីរពេទ្យយោធារហូតបានជាសះស្បើយវិលចូលសមរភូមិវិញបន្តវាយចូលទីក្រុងភ្នំពេញ។

នៅថ្ងៃទី១៧ មេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ របបខ្មែរក្រហមឡើងកាន់អំណាចនិងមានឈ្មោះផ្លូវការថា (របបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ) ដឹកនាំដោយ ប៉ុល ពត, នួន ជា, អៀង សារី និងខៀវ សំផន។ នៅឆ្នាំ១៩៧៥ អង្គភាពខ្ញុំប្រចាំការនៅម្តុំទឹកថ្លាបានមួយរយៈពេលខ្លីនិងមានបទបញ្ជាពីថ្នាក់លើថា ត្រូវជ្រើសរើសយោធាតាមកងពលមួយចំនួន ដើម្បីបង្កើតជាកងពលថ្មីមួយទៀតសម្រាប់ការពារដែនសមុទ្រប្រទេសកម្ពុជាមានឈ្មោះថា កងពល១៦៤ ដែលមាន មាស មុត ជាប្រធាន។ យើងខ្ញុំព្រមទាំងយោធាផ្សេងទៀត បានឡើងជិះរថយន្តចេញពីទឹកថ្លា ធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់តាមជាតិលេខ៣ ខេត្តកំពត។ នៅពេលរថយន្តបានទៅដល់ចំណុចស្ពានបាក់ដែលមិនអាចធ្វើដំណើរបន្តទៅមុខទៀតខ្ញុំបានដឹងថា យោធាខ្មែរក្រហមមកពីកងពលផ្សេងរាប់ពាន់នាក់ និងមានរថយន្តចំនួន១០០គ្រឿងចាំទទួលបន្តដំណើរទៅមុខទៀតហើយរថយន្តមួយគ្រឿងអាចដាក់បានគ្នា៥០នាក់។ ខ្ញុំបានឡើងជិះរថយន្តបន្តទៀតសង្កេតឃើញថា នៅតាមផ្លូវគ្មានមនុស្សដើរទេ មានសភាពស្ងប់ស្ងាត់រហូតដល់ព្រលានយន្តហោះកងកេងបានឈប់សម្រាកទាំងអស់គ្នានៅទីនោះ។ នៅពេលយប់យើងនាំគ្នាសម្រាកតាមផ្ទះប្រជាជនដែលយោធាខ្មែរក្រហមបានជម្លៀសចេញទៅអស់។ អង្គភាពខ្ញុំបានសម្រាកនៅព្រលានកងកេងបានមួយរយៈពេលបីបួនថ្ងៃ អង្គការហៅប្រជុំបែងចែកកម្លាំងជាក្រុមៗតាមមុខសញ្ញារៀងៗខ្លួន។ ខ្ញុំបានចេញដំណើរតាមរថយន្តបន្តពីព្រលានយន្តហោះកងកេងសំដៅក្រុងកំពង់សោម។ កាលនោះអង្គភាពខ្ញុំបានស្នាក់នៅម្តុំផ្សារលើបីថ្ងៃបន្តទៀតបានបញ្ជូនទៅកាន់កោះតាងតែម្តងមានគ្នាជាង១០០នាក់ ប្រធានតាម៉េន។ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើរតាមកប៉ាល់ប្រើរយៈពេលប្រហែលជាងបីម៉ោង។ ការងារដំបូងនៅលើកោះមានតែជីកលានដ្ឋានស្នាក់នៅនិងមានតួនាទីការពារកោះកុំឲ្យប្រទេសជិតខាងចូលឈ្លានពាន។ នៅមិនយូរប៉ុន្មានក៏មានព្រឹត្តិការណ៍ថ្មីកើតឡើងជាថ្មីទៀតដោយសារយោធាខ្មែរក្រហមនៅចាំការពារកោះពូលូវៃទៅចាប់ឃាត់កប៉ាល់មួយគ្រឿងដែលបានបើកបរត្រឹមត្រូវឆ្លងកាត់តាមផ្លូវទឹកអន្តរជាតិ។ ក៏ប៉ុន្តែយោធាខ្មែរក្រហមក្មេងៗមិនដែលដឹងច្បាប់ផ្លូវទឹកអន្តរជាតិបែបយ៉ាងម៉េចទេ ឲ្យតែឃើញកប៉ាល់បើកបរនៅក្បែរកោះដឹងថាខុសច្បាប់ក៏ទៅចាប់យកមកដាក់កោះតាងតែមិនអាចចូលចតបានទេ ពីព្រោះកប៉ាល់មានទំហំធំណាស់។ អង្គភាពយើងខ្ញុំមិនមានបទបញ្ជាទៅកប៉ាល់នោះទេ ប៉ុន្តែពេលចាប់បានអង្កភាពខ្ញុំមានតួនាទីចាំយាមការពារកប៉ាល់មួយគ្រឿងនោះហើយបានដឹងឈ្មោះកប៉ាល់តាមរយៈមិត្តភក្តិនិយាយតៗគ្នាថា (កប៉ាល់ម៉ាយ៉ាហ្គេស)។ នៅពេលយោធាខ្មែរក្រហមយកមនុស្សចេញពីកប៉ាល់អស់ ខ្ញុំបានឡើងទៅលើកប៉ាល់នោះសង្កេតឃើញថា មានទំហំធំមែនទែន បើបន្ទប់វិញរាប់រយបន្ទប់រាប់មិនអស់ទេ ឮសូរ្យសម្លេងទូរសព័្ទរោរិ៍ញ៉ោកញ៉ាកតែគ្មានអ្នកណាហ៊ានទទួល។ ខ្ញុំបានការពារកប៉ាល់មួយយប់មួយថ្ងៃ ស្រាប់តែមានបទបញ្ជាពីមេបញ្ជាការឲ្យចុះមកវិញ។ បន្ទាប់មកទៀតឃើញកប៉ាល់ធ្វើដំណើរចាកចេញទៅវិញបាត់។ ស្រាប់ស្អែកឡើងពេលព្រឹកម៉ោងប្រហែលជាម៉ោង៩ មានព្រឹត្តិការណ៍កើតដោយមិនបានដឹងខ្លួនជាមុន មានឧទ្ធម្ភាចក្រ(ភាសាសាមញ្ញហៅកន្ទុំរុយឬតំបន់ខ្លះហៅឡានហោះ)មកទម្លាក់គ្រាប់នៅលើកោះតាងជាច្រើនគ្រាប់និងបាញ់ស្រោចពីលើឧទ្ធម្ភាចក្រផងបណ្តាលឲ្យយោធាខ្មែរក្រហមនៅប្រចាំការលើកោះតាងមិនបានប្រុងប្រយ័ត្នភ័យស្លន់ស្លោចេះតែបាញ់តវិញទាំងមិនមានជំនាញច្បាស់លាស់។ ចំណែកអង្គភាពខ្ញុំមិនបានប្រយុទ្ធតតាំងជាមួយទាហានអាមេរិកកាំងទេ។ មានអង្គភាពផ្សេងយោធាខ្មែរក្រហមផ្សេងទៀតដែលបានប្រយុទ្ធបាញ់តតាំងជាមួយទាហានអាមេរិកកាំង។ នៅពេលស្ងប់ស្ងាត់សង្រ្គាម ទើបខ្ញុំនិងយោធាខ្មែរក្រហមចំនួនបីនាក់ទៀតបានធ្វើដំណើរចុះមកដល់មាត់ឆ្នេរសមុទ្រខាងកើតក៏ប្រទះឃើញឧទ្ធម្ភាចក្រមួយគ្រឿងបានធ្លាក់នៅឆ្នេរសមុទ្រកោះតាងហើយដឹងថាយោធាខ្មែរក្រហមបានបាញ់ត្រូវចំកន្ទុយដែលបណ្តាយឲ្យធ្លាក់។ យើងបានដើរទៅជិតដើម្បីមើលឲ្យច្បាស់ស្រាប់តែឃើញទាហានអាមេរិកកាំងស្លាប់ចំនួនបីនាក់នៅក្បែរឧទ្ធម្ភាចក្រ។ ក្រោយពីបានត្រួតពិនិត្យរួចរាល់ក្រុមយើងខ្ញុំបានធ្វើដំណើរឡើងទៅលើភ្នំវិញ។ ពេលឡើងទៅវិញបានមួយសន្ទុះស្រាប់តែឃើញផ្សែងភ្លើងហុយឡើងជាខ្លាំងមិនបានដឹងថាភ្លើងឆេះអ្វីទេ។ លុះដល់ព្រឹកឡើងខាងអង្គភាពយើងខ្ញុំចុះមកមើលម្តងទៀតបានដឹងថា សាកសពទាហានអាមេរិកកាំងបីនាក់នោះយោធាខ្មែរក្រហមបានដុតចោលហើយនៅសល់តែស្នាមផេះលាយពណ៌សៗនិងមានកំប៉ុងត្រីខនៅជិតនោះខ្លះ។ ខ្ញុំមិនបានដឹងថា យោធាខ្មែរក្រហមនៅក្នុងអង្គភាពមួយណាជាអ្នកដុតនោះទេ គ្រាន់តែបានឃើញស្នាមដុតខ្មៅៗនៅក្បែរនោះ ។ ខ្ញុំនៅការពារកោះតាងបានតែរយៈពេលបួនខែរួចចល័តមកការពារកោះពូលូវៃម្តងវិញ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៦ ខ្ញុំត្រូវអង្គការបានផ្លាស់ទៅជាមួយក្រុមអ្នកបើកបរកប៉ាល់វិញ។ នៅក្នុងកប៉ាល់មួយគ្រឿងតម្រូវឲ្យមានគ្នាបួននាក់។ ខ្ញុំមានតួនាទីទទួលមើលការខុសត្រូវផ្នែកម៉ាស៊ីន បីនាក់ទៀតខាងបើកបរ។ ខ្ញុំជាក្រុមដឹកជញ្ជូនស្បៀងអាហារនិងសម្ភារផ្សេងៗចេញពីក្រុងកំពង់សោមទៅកាន់កោះនានានៅក្នុងដែនសមុទ្រទាំងអស់នៃប្រទេសកម្ពុជានិងមានកប៉ាល់ចម្បាំងផ្សេងៗជាច្រើនគ្រឿងទៀតជាជំនួយរបស់ប្រទេសប្រជាមានិតចិនសម្រាប់ទុកការពារប្រយុទ្ធប្រឆាំងជាមួយបរទេសឈ្លានពាន។

នៅឆ្នាំ១៩៧៩ នៅពេលកងទ័ពវៀតណាមវាយចូលមកដល់ប្រទេសកម្ពុជា ខ្ញុំបានរួចផុតជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហម ខ្ញុំបានរត់ភៀសខ្លួនមកស្រុកកំណើតវិញ មិនបានរត់ទៅជាយដែនថៃតាមយោធាខ្មែរក្រហមទេ។ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើរកាត់ព្រៃផងកាត់តាមភូមិផង ដើម្បីសំដៅមកស្រុកកំណើរវិញ ក្នុងគោលបំណងបានជួបមុខឪពុកម្តាយបងប្អូនដែលបានបែកគ្នារហូតតាំងពីឆ្នាំ១៩៧២។ នៅឆ្នាំ១៩៨២ ខ្ញុំបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយនារីម្នាក់ឈ្មោះ យ៉ុម សព្វថ្ងៃមានកូនចំនួន៥នាក់ ប្រុស៣ស្រី២ រស់នៅភូមិអង្គរស្វាយចេក ឃុំចារ ស្រុកព្រៃកប្បាស ខេត្តតាកែវ»៕[2]

អត្ថបទដោយ សុខ វណ្ណៈ

មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា

---

[1] ដកស្រង់ចេញពីការងារស្នូលរបស់មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា

[2] ឯកសារលេខ TKI0794 (2022) សម្ភាសន៍ជាមួយឈ្មោះ អ៊ូ ហេង ហៅ តុយ ដោយលោកឡុង ដានី នៅថ្ងៃទី០៤ខែមិនាឆ្នាំ២០២២ មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា