នៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់១៩៧៦ ស្រិ ត្រូវបានខ្មែរក្រហមផ្លាស់ចេញពីតំបន់២៥ បញ្ជូនឲ្យទៅធ្វើពេទ្យនៅតាខ្មៅ​  ខេត្តកណ្ដាល ហើយបានផ្លាស់ចេញពីតាខ្មៅ​ ទៅធ្វើពេទ្យនៅមន្ទីរពេទ្យមុនីវង្ស​​ ដែលឈ្មោះ​ ឡាយ ជាប្រធានមន្ទីរពេទ្យ។ ស្រិ បានរៀបរាប់ពីរឿងរ៉ាវដូចខាងក្រោម៖

ហ៊ឺ ស្រិ[1] ភេទស្រី អាយុ៧៩ឆ្នាំ​ ស​ព្វថ្ងៃជាកសិករ។ ស្រិ  មានស្រុកកំណើតនៅភូមិកោះធំ ឃុំកោះធំ ស្រុកកោះធំ ខេត្តកណ្ដាល។ សព្វថ្ងៃរស់នៅភូមិវាលហាត់ ឃុំម៉ាឡៃ ស្រុកម៉ាឡៃ ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ។ ស្រិ មានប្ដីឈ្មោះ ស យ៉ាត អាយុ៧០ឆ្នាំ ស​ព្វថ្ងៃជាកសិករ។ ស្រិ ​​មានកូនម្នាក់(ស្រី)។ ស្រិ មានឪពុកឈ្មោះ ចន (ស្លាប់) និងម្ដាយឈ្មោះ ទង (ស្លាប់)។ ស្រិ មានបងប្អូន៦នាក់(ស្រី)។ ស្រិ ជាកូនទី១ នៅក្នុងគ្រួសារ។

កាលពីក្មេង ស្រិ បានចូលរៀនអក្សរអក្ខរកម្ម​ ចេះអាននិងសរសេរបានបន្តិចបន្តួច។ ស្រិ ឈប់រៀនដោយសារគ្រួសារមានជីវភាពក្រីក្រ បងប្អូនច្រើនគ្មានអ្នកជួយមើលថែ និងគ្មានអ្នកជួយការងាររបស់ឪពុក ព្រោះម្ដាយបានស្លាប់ចោលតាំងពីខ្លួននៅអាយុ១០ឆ្នាំ។

នៅថ្ងៃទី១៨ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០ លោកសេនាប្រមុខលន់ នល់ បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្ដេចព្រះ​ នរោត្តម សីហនុ​។ បន្ទាប់មក ចាប់ផ្ដើមមានចលនាតស៊ូខ្មែរក្រហមចូលមកឃោសនាក្នុងភូមិ និងឲ្យប្រជាជនចូលរួមជាមួយចលនាតស៊ូខ្មែរក្រហមទាំងអស់គ្នា ដើម្បីវាយផ្ដួលរលំរបបលោកសេនាប្រមុខលន់ នល់។​ នៅឆ្នាំ១៩៧១ ស្រិ បានស្ម័គ្រចិត្តចូលរួមជាមួយកងទ័ពរំដោះខ្មែរក្រហមដែលមានទីតាំងនៅក្នុងភូមិកោះធំ។ បន្ទាប់ពីចូលរួមបានមួយរយៈពេល ​ស្រិ ត្រូវបានខ្មែរក្រហមបញ្ជូនទៅមន្ទីរកាត់ដេរ​ និងតម្បាញនៅតំបន់២៥(ខេត្តកណ្ដាល)។

នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ កងទ័ពខ្មែរក្រហម វាយដណ្ដើមបានទីក្រុងភ្នំពេញ ហើយទទួលបានជ័យជម្នះទៅលើកងទ័ពរបស់លោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ បានដោយជោគជ័យ​។ បន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជម្នះនៅទីក្រុងភ្នំពេញ ស្រិ​ ត្រូវបានខ្មែរក្រហមផ្លាស់ចេញពីតំបន់២៥ បញ្ជូនឲ្យទៅធ្វើជាគ្រូពេទ្យក្នុងមន្ទីរពេទ្យមួយកន្លែងនៅតាខ្មៅ ដែលមានទីតាំងនៅជាប់រោងចក្រផលិតដុំឥដ្ឋ​។ ស្រិ មានតួនាទីព្យាបាលជំងឹឲ្យកម្មករដែលធ្វើការងារនៅរោងចក្រនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។​ នៅពេលចូលធ្វើការងារដំបូង ស្រិ បានឃើញពេទ្យជាច្រើន មានទាំងប្រុស ទាំងស្រី ទាំងក្មេង ទាំងចាស់ កំ​ពុងតែព្យាបាលជំងឺឲ្យកម្មករដែលឈឺយកមកសម្រាកព្យាបាលនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ។​ ស្រិ ធ្វើគ្រូពេទ្យនៅតាខ្មៅ បានប្រហែលមួយឆ្នាំ ត្រូវបានអង្គការខ្មែរក្រហមផ្លាស់ឲ្យមកធ្វើជាគ្រូពេទ្យនៅមន្ទីរពេទ្យមុនីវង្ស ដែលកងទ័ពខ្មែរក្រហមហៅថា «ពេទ្យសេនាធិការ» ដែលមានឈ្មោះ ឡាយ ជាប្រធានពេទ្យ ដែលមានទីតាំងនៅជិតសាលាស៊ីសុវត្តិ។ ​ស្រិ ចូលបម្រើការងារនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យសេនាធិកាបានប្រហែលកន្លះឆ្នាំ ត្រូវបាន ឡាយ ​ផ្សំផ្គុំឲ្យរៀបការជាមួយ ស យ៉ាត ដែលមានស្រុកកំណើតនៅតាខ្មៅ មានតួនាទីជាពេទ្យព្យាបាលជំងឺទូទៅនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យសេនាធិការ។

នៅឆ្នាំ១៩៧៨ ស្រិ​​ និងអង្គភាពពេទ្យដែលបម្រើការងារនៅក្នុងពេទ្យសេនាធិការទាំងអស់ ត្រូវ​បាន​ ឡាយ ​បញ្ជូនឲ្យទៅអ្នកលឿង ខេត្តព្រៃវែង ដើម្បីឲ្យទៅជួយព្យាបាលរបួសឲ្យកងទ័ពខ្មែរក្រហម ដែលបានរងរបួសពីការធ្វើសង្រ្គាមជាមួយកងទ័ពវៀតណាមនៅតាមព្រំដែនខេត្តស្វាយរៀង និងខេត្តព្រៃវែង ព្រោះខេត្តទាំងពីរគឺជាសមរភូមិក្ដៅរវាងកងទ័ពខ្មែរក្រហមនិងកងទ័ពវៀតណាម។ ​នៅចុងឆ្នាំ១៩៧៨ កងទ័ពវៀតណាមបានវាយចូលមកដល់អ្នកលឿង​ ខណៈពេលនោះ កងទ័ពខ្មែរក្រហមដែលប្រចាំនៅអ្នកលឿងបានប្រមូលកម្លាំង ដើម្បីទៅទប់ទល់ជាមួយកងទ័ពវៀតណាម។  ស្រិ និងប្ដី បានឃើញពីសភាពការណ៍ថា កងទ័ពខ្មែរក្រហមមិនអាចទប់ទល់ជាមួយកងទ័ពវៀតណាមបាន ទើបនាំគ្នារត់ចេញពីអ្នកលឿងសំដៅទៅតំបន់២៥ ដែលស្ថិតនៅខេត្តកណ្ដាលវិញ។ ពេលធ្វើដំណើរមកដល់ព្រំប្រទល់ខេត្តកណ្ដាល ស្រិ បានឃើញកងទ័ពវៀតណាមបើករថក្រោះ ៣ទៅ៤ គ្រឿងឆ្លងកាត់តាមស្ពានក្បាលថ្នល់ទៅវាយបិទផ្លូវតំបន់២៥​ មិនឲ្យកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងប្រជាជនរត់ទៅកាន់ខេត្តកណ្ដាលវិញទេ។  បន្ទាប់ពីមានការវាយបិទផ្លូវ ស្រិ ​និងប្ដី បានរត់ចេញពីព្រំប្រទល់ខេត្តកណ្ដាល សំដៅទៅកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញ​ ហើយបានស្នាក់នៅភ្នំពេញមួយរយៈ។

នៅឆ្នាំ ១៩៧៩ កងទ័ពរណៈសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិកម្ពុជា​​បាន សហការណ៍ជាមួយកងទ័ពវៀតណាមបានវាយចូលមករំដោះទីក្រុងភ្នំពេញ។ ពេលនោះកម្មកររោងចក្រ និងកងទ័ពខ្មែរក្រហមដែលការពារនៅទីក្រុងភ្នំពេញមានភាពច្របូកច្របល់ជាខ្លាំង ដោយបានឃើញគ្រាប់ផ្លោងជាច្រើនហោះសំដៅចូលមកទីក្រុងភ្នំពេញ។ ចំណែក ស្រិ និងអង្គភាពពេទ្យដែលរត់មកស្នាក់នៅទីក្រុងភ្នំពេញ  បាននាំគ្នារត់ចេញពីភ្នំពេញដោយឆ្លងកាត់តាមព្រៃភ្នំសំដៅទៅរស់នៅតំបន់ចក្រី​ ខេត្តបាត់ដំបង។ ស្រិ បានរៀបរាប់ពីការលំបាក ពេលដែលរត់មកដល់តំបន់ចក្រី ប្រជាជនភាគច្រើនត្រូវបានដើរដួលសន្លប់ជាបន្តបន្ទាប់ ព្រោះតែអស់កម្លាំង និងគ្មាន​អាហារហូបចុកគ្រប់គ្រាន់ និងខ្វះទឹកហូបពេលដែលកំ​ពុងធ្វើដំណើរតាមផ្លូវ។ ស្រិ និងប្ដី បានរស់នៅតំបន់ចក្រីបានប្រហែលមួយឆ្នាំ ដែលមានកាកបាទក្រហមជួយផ្គត់ផ្គងអង្ករ និងសម្ភារៈផ្សេងៗ។

នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨០ កងទ័ពរណៈសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិ និងកងទ័ពវៀតណាម ​បានវាយចូលមកដល់តំបន់ចក្រី ហើយ ស្រិ​ និងប្ដី បានរត់ចេញពីតំបន់ចក្រី​ ទៅរស់នៅភូមិវាលហាត់ និងបានសង់ខ្ទមប្រកស្បូវតាមមាត់អូរនៅជាប់ព្រំប្រទល់ទឹកដីប្រទេសថៃ ដើម្បីលាក់ខ្លួនស្នាក់នៅបណ្ដោះអាសន្នគេចពីកងទ័ពរណៈសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិ និងកងទ័ពវៀតណាម។ នៅពេលចូលមករស់មាត់អូរភូមិវាលហាត់ដំបូង ស្រិ និងប្រជាជនផ្សេងទៀត មិនសូវហ៊ានដើរចេញក្រៅភូមិទេ​ ព្រោះនៅតាមផ្លូវសំបូរដោយមីន និងគ្រាប់មិនទាន់ផ្ទុះជាច្រើនដែលបានបង្កប់នៅក្នុងដី។ ស្រិ បាននិយាយបន្តថា​ ប្រជាជនមួយចំនួនធំដែលរត់មកលាក់ខ្លួនតាមមាត់អូរវាលហាត់ ភាគច្រើនត្រូវបានស្លាប់ដោយសារផ្ទុះមីន និងជំងឺគ្រុនចាញ់។ សម្រាប់ការហូបចុករបស់ ស្រិ និងប្រជាជនដែលរស់នៅតាមមាត់អូរភូមិវាលហាត់មិនសូវខ្វះខាតប៉ុន្មានទេ ព្រោះមានកាកបាទក្រហមចាំផ្គត់ផ្គង់ម្ហូបអាហារដូចជា អង្ករ ត្រីខ ខ្លាញ់ ត្រីប្រឡាក់ និងគ្រឿងទេសគ្រប់មុខ។ បន្ទាប់ពីស្នាក់នៅមាត់អូរភូមិវាលហាត់បានរយៈពេល២ខែ ស្រិ បានកើតជំងឺគ្រុនចាញ់ ដោយសារកន្លែងដែល ស្រិ ស្នាក់នៅសំបូរទៅដោយព្រៃក្រាស់ និងដើមដូងជាច្រើនដែលប្រជាជនថៃដាំនៅតាមមាត់អូរកម្ពុជា-ថៃ។

នៅឆ្នាំ១៩៩០ កងទ័ពរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ​​​និងកងទ័ពវៀតណាម បានវាយចូលមកដល់ភូមិវាលហាត់ ទើប ស្រិ និងប្រជាជនដែលរស់តាមមាត់អូរ បានរត់ឆ្លងកាត់អូរព្រំដែនខ្មែរ-ថៃ ចូលមករស់នៅជំ​រំ៨៥ ដែលស្ថិតនៅក្នុងទឹដីថៃ។ នៅចុងឆ្នាំ១៩៩៥ កងទ័ពខ្មែរក្រហមដែលរត់ចូលទៅរស់នៅជំរំ៨៥ បានត្រឡប់មករស់នៅភូមិវាលហាត់វិញ ហើយបានផ្ដាច់ខ្លួនចេញពីកងទ័ពខ្មែរក្រហមមកចូលរួមជាមួយកងទ័ពរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងបានសម្រេចចិត្តចុះចូលជាមួយកងទ័ពរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។  បន្ទាប់មកទៀត រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាចាប់ផ្ដើមរៀបចំឲ្យមានភូមិ ឃុំ សាឡើងវិញ ហើយរដ្ឋាភិបាលបានចែកដីឲ្យប្រជាជនក្នុងមួយគ្រួសារពី៣០-៤០រ៉ៃ​ សម្រាប់ធ្វើស្រែ ចម្ការ ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត។ បន្ទាប់ពីទទួលបានដីដែលរដ្ឋាភិបាលចែកឲ្យ ស្រិ និងប្ដី បានប្រកបរបរដាំដំឡូង ពោត សណ្ដែក ហើយបានបញ្ជូនយកទៅលក់នៅក្នុងប្រទេសថៃ ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវភាពរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ៕

អត្ថបទដោយ ចាន់ ណារិទ្ធ

[1] មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជាសម្ភាសន៍ជាមួយ ​ឈ្មោះ ហ៊ឺ ស្រិ ថ្ងៃទី១៨ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១០ (PTI0០៥៥) ។