លីវ កាន ៖ ការសម្តែងសិល្បៈរបស់ខ្មែរក្រហមផ្តោតលើនយោបាយ និងស្មារតីបដិវត្ដន៍
លីវ កាន[1] ភេទប្រុស អាយុ៧០ឆ្នាំ មានទីកន្លែងនៅភូមិកំបោរ ឃុំភ្នំលាភ ស្រុកព្រះនេត្រព្រះ ខេត្ដបន្ទាយមានជ័យ។ បច្ចុប្បន្ន កាន រស់នៅក្នុងស្រុកអន្លង់វែង ខេត្ដឧត្ដរមានជ័យ។
លីវ កាន បាននិយាយថា៖ “ខ្ញុំមានបងប្អូនចំនួន៨នាក់ (ប្រុស៧នាក់ និងស្រី១នាក់)។ ខ្ញុំគឺជាកូនទី៤នៅក្នុងគ្រួសារ ដែលមានជីវភាពខ្វះខាត។ កាលពីកុមារភាពខ្ញុំមិនបានរៀនសូត្រទេ។ ឪពុករបស់ខ្ញុំឲ្យខ្ញុំឃ្វាលគោ។ ក្រោយមក ខ្ញុំចូលរៀនបានមួយរយៈ។ ខ្ញុំក៏បានត្រលប់មកផ្ទះវិញ ដោយសារនឹកការឃ្វាលគោ។
ក្រោយមក ខ្ញុំបានចាកចេញពីឪពុកម្ដាយ ចូលបម្រើក្នុងបដិវត្ដន៍ខ្មែរក្រហម។ ដំបូង ខ្ញុំបានចូលទៅក្នុងកងសិល្បៈខ្មែរក្រហម។ ក្រុមទាំងមូល មានសមាជិកចំនួន៣០នាក់។ ភាគច្រើនយើងសម្ដែងនៅក្នុងព្រៃ ហើយការសម្ដែងរបស់យើងទាក់ទងនឹងនយោបាយ និងស្មារតីបដិវត្ដន៍។ ប្រជាជនត្រូវបានប្រមូលពីក្នុងភូមិឲ្យទៅទស្សនាសិល្បៈនៅក្នុងព្រៃ។ ចម្រៀងនិងខ្លឹមសារសម្ដែងរបស់ក្រុមសិល្បៈ ផ្ដោតលើ«នីរសារអង់អាច និងខ្មាំង»។ ប្រសិនបើអំឡុងពេលទស្សនា មានសភាពការណ៍យន្ដហោះទម្លាក់គ្រាប់បែក ការសម្ដែងរបស់យើងនឹងបញ្ឈប់ ហើយភ្លើងគប់ត្រូវបានពន្លត់ភ្លាមៗ។ មនុស្សម្នា នឹងនាំគ្នាក្រាប ឬរកកន្លែងសុវត្ថិភាព។ កងសិល្បៈរបស់ខ្ញុំចល័តទៅភ្នំកូនខ្លែង។ នៅទីនោះ យើងរស់នៅជាមួយគ្នា ហើយការហូបចុកល្អប្រសើរ។ យើងទទួលបានបាយ និងម្ហូបសត្វព្រៃដែលយើងបរបាញ់បាន។
បន្ទាប់មក ខ្ញុំបានចូលបម្រើជានីរសានៅក្នុងកង១០១ ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ តាំង ខឿន ដែលមានមូលដ្ឋាននៅក្នុងភ្នំកូនខ្លែង។ នៅពេលខ្មែរក្រហមទទួលជ័យជម្នះនៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ អង្គការបានបញ្ជូនខ្ញុំទៅស្រុកអង្គស្នួល ខេត្ដក្រចេះ។ នៅពេលនោះ ខ្ញុំទទួលរងរបួស ហើយកំពុងសម្រាកព្យាបាលនៅឡើយ។ ខ្ញុំ និងកងទ័ពខ្មែរក្រហមផ្សេងទៀត ព្យាយាមជិះស្រឡាងឆ្លងកាត់ទន្លេចេញពីខេត្ដក្រចេះទៅកាន់ក្រុងសួង។
ប៉ុន្ដែជាអកុសល កងទ័ពវៀតណាមបានចាប់ខ្ញុំ។ ខ្ញុំត្រូវបានបង្ខំឲ្យដោះឯកសណ្ឋានខ្មែរក្រហម ព្រមទាំងស្បែកជើងផង។ កងទ័ពវៀតណាមបញ្ជូនខ្ញុំដោយថ្មើរជើងទៅកាន់រោងឈើមួយមានសភាពដូចក្រោលគោ ដើម្បីសួរចម្លើយ។ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើររហូតដល់ពងជើង ហើយខ្ញុំបានយកក្រមារុំបាតជើងដើម្បីដើរទៅមុខទៀត។ កងទ័ពទាំងនោះ បានសួរចម្លើយខ្ញុំទាំងព្រឹកទាំងល្ងាច រយៈពេល១០ថ្ងៃជាប់ៗគ្នា។ រាល់ពេលសួរចម្លើយម្ដងៗ កងទ័ពវៀតណាមបានយកកាំភ្លើងផ្ជង់ក្បាលខ្ញុំ ហើយសួរខ្ញុំថា ម៉េចបាន សម្លាប់គេ (សំដៅលើការសម្លាប់ប្រជាជនក្នុងសហករណ៍ និងកងទ័ពវៀតណាម)។ ខ្ញុំឆ្លើយថា ខ្ញុំមិនបានសម្លាប់អ្នកណាទេ ខ្ញុំនៅតែសមរភូមិមុខប៉ុណ្ណោះ។ ចំពោះការប្រយុទ្ធគ្នានៅក្នុងសមរភូមិ ប្រាកដណាស់ គេបាញ់ខ្ញុំ ខ្ញុំបាញ់គេវិញ។
ខ្ញុំឆ្លើយបែបនេះដដែល រហូតដល់កងទ័ពវៀតណាមដោះលែងខ្ញុំ ឲ្យវិលត្រលប់ទៅរកក្រុមគ្រួសារវិញ។ កងទ័ពវៀតណាម បានផ្ដល់ប័ណ្ណសម្គាល់ខ្លួនមួយសន្លឹកដល់ខ្ញុំ ខណៈអ្នកទោសមួយចំនួនទៀតមិនទាន់ត្រូវបានដោះលែងនៅឡើយ។ ការជាប់ឃុំឃាំងយូរ ឬឆាប់ អាស្រ័យលើការឆ្លើយស្មោះត្រង់ និងថាតើការជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងខ្សែរយៈ ឬតួនាទីក្នុងរបបខ្មែរក្រហមកម្រិតណា។
អំឡុងពេលនោះ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើរទៅស្រុកស្ទោង ខេត្ដកំពង់ធំ។ នៅតាមផ្លូវ ខ្ញុំបានធ្លាក់ខ្លួនឈឺអាប់សែមុខរបួស។ ខោអាវរបស់ខ្ញុំចាប់ផ្ដើមកើតសត្វចៃ។ អំឡុងពេលនោះ ខ្ញុំបានជួបនឹងឡានកងទ័ពវៀតណាម ហើយខ្ញុំបានបង្ហាញប័ណ្ណសម្គាល់ខ្លួន។ កងទ័ពទាំងនោះបានឲ្យខ្ញុំឡើងឡានទៅជាមួយ រហូតទៅដល់ស្រុកស្ទោង។ យាយតាពីរនាក់ បានយកខ្ញុំទៅព្យាបាលនៅឯផ្ទះរបស់គាត់ រហូតដល់ខ្ញុំជាសះស្បើយ។ គាត់ចាត់ទុកខ្ញុំដូចជាកូនបង្កើតរបស់គាត់។ គាត់ថែមទាំងបានដណ្ដឹងប្រពន្ធឲ្យខ្ញុំទៀតផង។ ការងារប្រចាំថ្ងៃរបស់ខ្ញុំនៅពេលនោះ គឺអារឈើលក់ទៅឲ្យឈ្មួញនៅស្រុកស្ទោង។ យើងធ្វើដំណើរពីរឬបីយប់ទាំងទៅទាំងមក។ ចាប់ពីខ្ញុំរៀបការមក ខ្ញុំចាប់ផ្ដើមវិលទៅរកអាជីពធ្វើស្រែចម្ការ ដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិតនៅឯស្រុកប្រពន្ធរបស់ខ្ញុំ។
រហូតដល់បញ្ចប់សង្គ្រាមនៅអន្លង់វែងក្នុងឆ្នាំ១៩៩៨ ខ្ញុំនិងគ្រួសារបានមករស់នៅស្រុកអន្លង់វែងជាមួយនឹងថវិកាចំនួន៣ម៉ឺនរៀល។ ខ្ញុំមករស់នៅទីនេះ ដោយសារនៅឯស្រុកកំណើតមិនមានដីធ្លីសម្រាប់រស់នៅ។ ដីធ្លីឪពុកម្ដាយរបស់ខ្ញុំត្រូវគេចាប់យកអស់។ ក្រោយមក ខ្ញុំបានវិលត្រលប់ទៅស្រុកកំណើតវិញជាមួយនឹងភាពសោកសៅ ដោយបាត់បង់បងប្អូន និងសាច់ញាតិមួយចំនួននៅក្រោមរបបខ្មែរក្រហម៕”
អត្ថបទដោយ សួត វិចិត្រ
[1] សួត វិចិត្រ សម្ភាសន៍ជាមួយ លីវ កាន នៅស្រុកអន្លង់វែង ខេត្ដឧត្ដរមានជ័យ នៅថ្ងៃទី២៩ ខែតុលា ឆ្នាំ២០២៣។