ប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌នៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧
ការកសាងកម្លាំងក្បត់បដិវត្តន៍ក្នុងស្រទាប់កម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម គឺជារឿងរ៉ាវមួយក្នុងចំណោមរឿងរ៉ាវជាច្រើនដែលបានកើតឡើងនៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហម។ ទន្ទឹមនឹងខ្មែរក្រហមមានផែនការច្បាស់លាស់ក្នុងការកម្ទេចសត្រូវវណ្ណៈរបស់ខ្លួនដែលជាទាហាន និងមន្ត្រីរដ្ឋការក្នុងរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ព្រមទាំងជនជាតិអ៊ិស្លាម វៀតណាម និងអនិកជនចិនក្នុងទូទាំងប្រទេស[1] កម្មាភិបាលក្រោមបង្គាប់របស់ខ្លួនមួយចំនួនបាននាំគ្នាប្រឆាំងទៅនឹងអង្គការបដិវត្តន៍ទៅវិញ ហើយហេតុការណ៍នេះបានបន្សល់ទុកជាភស្តុតាងប្រវត្តិសាស្ត្រមិនអាចបំភ្លេចបាន តាមរយៈចម្លើយសារភាពរបស់ជនក្បត់ដែលបង្ហាញពីខ្សែសង្វាក់នៃអំពើក្បត់។
តាំងពីភ្លាមៗក្រោយថ្ងៃរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៧០ ហេតុការណ៍ក្បត់បដិវត្តន៍បានលេចរូបរាងឡើងនៅពាសពេញប្រទេសកម្ពុជា ហើយនៅតែបន្តរហូតដល់ចុងឆ្នាំ១៩៧៨។[2] សកម្មភាពទាំងនេះ បានបង្ហាញឲ្យឃើញពីការប្រើប្រាស់ឈ្មោះបដិវត្តន៍ មកបិទបាំងសកម្មភាពក្បត់បដិវត្តន៍របស់មនុស្សមួយក្រុម ដែលតស៊ូដើម្បីការផ្លាស់ប្តូររបបសង្គមចេញពីការដឹកនាំរបស់ខ្មែរក្រហម។ ខ្មែរក្រហម បានចោទប្រកាន់អ្នកទាំងនោះថា ជាក្រុម«ខ្មែរ-ស», «សេ-អ៊ី-អា», «កា-ហ្សេ-បេ», «ពួកសេរី», «ខ្មាំងស៊ីរូងផ្ទៃក្នុង», និង «ក្បាលយួនខ្លួនខ្មែរ»[3]… ព្រោះថាអ្នកទាំងនោះបានចូលរួមធ្វើសកម្មភាពបំផ្លិចបំផ្លាញបដិវត្តន៍ និយាយអាក្រក់ពីបដិវត្តន៍ អូសទាញនិងបញ្ចុះបញ្ចូលអ្នកដទៃឲ្យចូលរួមក្បត់បដិវត្តន៍ជាមួយខ្លួន និងបង្កភាពស្មុគស្មាញដល់ការកសាងប្រទេសរបស់ខ្មែរក្រហម។
ក្នុងចំណោមសកម្មភាពក្បត់បដិវត្តន៍ជាច្រើនដែលខ្មែរក្រហមបានចោទប្រកាន់ ការប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌រវាងបុរស និងស្ត្រី ក៏ជាទង្វើរក្បត់បដិវត្តន៍ដែរ។ អ្នកដែលប្រព្រឹត្តទង្វើបែបនេះ ភាគច្រើនត្រូវបានសម្លាប់ដោយខ្មែរក្រហម។[4] ដើម្បីបញ្ចៀសការលួចលាក់នូវការប៉ះពាល់សីលធម៌ជាមួយបុរស និងស្រី្ត និងដើម្បីកុំឲ្យស្ត្រីចំណាយពេលវេលាច្រើនក្នុងការតុបតែងខ្លួន ខ្មែរក្រហមបានកំណត់ឲ្យស្រ្តីកាត់សក់ខ្លីត្រឹម-ក និងមិនអនុញ្ញាត្តឲ្យប្រើប្រាស់គ្រឿងលម្អ និងក្រេមម្សៅឡើយ។ ទំនាក់ទំនងស្នេហារវាងបុរស និងស្រី្ត ឬសកម្មភាពផ្លូវភេទក្រៅពីការរៀបការដែលអង្គការបានរៀបចំឲ្យ ត្រូវបានហាមឃាត់ជាដាច់ខាត ហើយអ្នកដែលប្រព្រឹត្ត ឬលួចលាក់ស្រឡាញ់គ្នា ឬសាហាយស្មន់ជាមួយគ្នា អ្នកនោះត្រូវបានចោទប្រកាន់ថាបានប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ ឬប៉ះពាល់សីលធម៌ ឬខូចសីលធម៌។ ទោសកំហុសរបៀបនេះ អ្នកប្រព្រឹត្តនឹងត្រូវនាំយកទៅសម្លាប់ចោលដោយគ្មានការលើកលែងឡើយ។[5] ជាមួយគ្នានេះដែរ ខ្មែរក្រហមមានផែនការបង្កើតមនុស្សដើម្បីបម្រើអង្គការបដិវត្តន៍ទៅថ្ងៃក្រោយ នោះគឺការបង្ខំឲ្យបុរស និងស្រ្តីឲ្យរៀបការជាមួយគ្នា ទាំងដែលអ្នកទាំងពីរនាក់ពុំដែលស្គាល់គ្នា ឬស្រឡាញ់គ្នាពីមុនមកទេ។[6] មានបុរស និងស្រី្តមួយចំនួន បានស្លាប់ដោយសារការបង្ខំនេះ ហើយមួយចំនួនទៀតបានបន្សល់ទុកនូវភាពជូរចត់រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ខណៈដែលអ្នកខ្លះទៀតកំពុងតែរស់នៅជាមួយគ្នា មានទាំងកូន ទាំងចៅ និងចៅទួតនាពេលបច្ចុប្បន្ន។
តើការបំបែកបំបាក់ ឬការបំបិទសិទ្ធិសេរីភាពខាងមនោសញ្ចេតនាស្នេហារវាងបុរស និងស្រ្តីក្នុងទូទាំងប្រទេស អាចធ្វើឲ្យការដឹកនាំប្រទេសរបស់ខ្មែរក្រហមទទួលបានជោគជ័យដែរឬទេ ខណៈដែលមានការបង្ខិតបង្ខំមនោសញ្ចេតនារបស់បុរស និងស្រ្តីឲ្យស្រឡាញ់គ្នាដោយគ្មានការឯកភាពយល់ព្រម?
នៅក្នុងសេចក្តីរាយការណ៍សង្ខេបសរសេរដោយដៃរបស់កម្មាភិបាលសួរចម្លើយឈ្មោះ សេង នៃមន្ទីរ ស-២១ ចេញពីចម្លើយសារភាពរបស់ឈ្មោះ សុខ ម៉េត ជាប្រធានក្រុមថត-ឆ្លុះនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ កាលពីថ្ងៃទី១៧ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧៨[7] បានពន្យល់ថា សកម្មភាពក្បត់អង្គការនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ គឺធ្វើឡើងដើម្បី៖ ១) កម្ទេចកម្លាំងបដិវត្តន៍តាមរយៈការព្យាបាល និងវះកាត់អ្នកជំងឺ។ ២) បំផ្លិចបំផ្លាញគ្រឿងបរិក្ខាពេទ្យ។ ៣) បង្ខូចនយោបាយជាមួយភ្ញៀវចិន និង ៤) កសាងកម្លាំងក្បត់ឲ្យបានកាត់តែច្រើនថែមទៀត។[8] ដើម្បីឆ្លើយទៅនឹងសំណួរខាងលើ ខ្ញុំសូមលើកយកតែចំណុចមួយក្នុងចំណោមចំណុចទាំងបួនគឺ «ការកសាងកម្លាំងក្បត់បដិវត្តន៍នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យព-១៧» មកបកស្រាយ និងរៀបរាប់ពីដំណើរសាច់រឿងដែលនាំឲ្យការកសាងកម្លាំងក្បត់ក្នុងជួរបដិវត្តន៍របស់ខ្មែរក្រហម មានសន្ទុះកើនឡើងពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ។
ដើម្បីជាអំណះអំណាងក្នុងការបកស្រាយ និងរៀបរាប់ពីមូលហេតុនៃការកើនឡើងចំនួនអ្នកចូលរួមក្បត់អង្គការខ្មែរក្រហមនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ខ្ញុំពិនិត្យមើលឯកសារចម្លើយសារភាពចំនួន៥ឯកសារ ដែលមានតម្កល់នៅក្នុងបណ្ណសារមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា និងដកស្រង់យកតែចំណុច ឬពាក្យសម្តី របស់ម្ចាស់ចម្លើយសារភាពដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការកសាងកម្លាំងក្បត់បដិវត្តបន្ថែមទៀតនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧» តាមរយៈការញុះញង់ឲ្យប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌មកបង្ហាញ។
តាមរយៈការអានឯកសារចម្លើយសារភាពចំនួន៥ អត្ថបទនេះនឹងឆ្លើយសំណួរខាងលើតាមលក្ខណៈនៃការរៀបរាប់ពីសកម្មភាពនៃការប្រព្រឹត្តិកំហុសឆ្គងសីលធម៌នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ដែលសកម្មភាពទាំងអស់នេះ នាំដល់ការបំផ្លិចបំផ្លាញអាយុជីវិតមនុស្ស និងទ្រព្យសម្បត្តិសាធារណៈ។ នេះ គ្រាន់តែជាការចូលរួមមួយផ្នែកទាក់ទងនឹងប្រសិទ្ធិភាពនៃការហាមប្រាមរឿងទំនាក់ទំនងស្នេហារវាងបុរស និងស្ត្រី ដែលមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមបានរឹតបន្តឹង ដើម្បីជៀសវាងការរំខានក្នុងការអភិវឌ្ឍប្រទេសរបស់ខ្លួន។ ឯកសារទាំង៥នេះ បង្ហាញពីមនុស្សមួយក្រុមមានតួនាទីជាកម្មាភិបាលពេទ្យនៅមន្ទីរពេទ្យ១៧មេសា ឬ មន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ មានទីតាំងស្ថិតនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ ធ្វើសកម្មភាពអូសទាញកម្លាំងក្បត់បដិវត្តន៍តាមរយៈការប្រព្រឹត្ត និងការបញ្ចុះបញ្ចូលឲ្យប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ ដែលខ្មែរក្រហមបានហាមឃាត។
មន្ទីរពេទ្យ១៧មេសា ឬ មន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ របស់ខ្មែរក្រហម គឺជាមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាពខ្មែរ-សូវៀតនាពេលបច្ចុប្បន្ន។ មន្ទីរពេទ្យនេះ បានសាងសង់ឡើងនៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៥០ ក្រោមការឧបត្ថម្ភពីរដ្ឋាភិ-បាលសហភាពសូវៀត និងបានសម្ពោធឲ្យប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការនៅថ្ងៃទី ២៩ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៦០ ដោយមានឈ្មោះថា មន្ទីរពេទ្យកម្ពុជា-សូវៀត។[9] ចាប់ពីថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ មន្ទីរពេទ្យនេះ ត្រូវផ្លាស់ប្តូរឈ្មោះទៅជា «មន្ទីរពេទ្យ ១៧ មេសា ឬមន្ទីរ ព-១៧» ដែលមានកម្មាភិបាលគ្រប់គ្រងដំបូងឈ្មោះ សី ហៅ ឡេង សី[10] (ត្រូវអង្គការចាប់ខ្លួននៅឆ្នាំ១៩៧៧)។ ក្រោយរបបខ្មែរក្រហមដួលរលំ មន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ បានផ្លាស់ប្តូរឈ្មោះមក មន្ទីរពេទ្យកម្ពុជា-សូវៀតវិញ ហើយមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ ឈ្មោះនេះបានផ្លាស់ប្តូរម្តងទៀតទៅជា «មន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត»។ មន្ទីរពេទ្យមិត្តភាពខ្មែរ-សូវៀត ជាមន្ទីរពេទ្យសាធារណៈចម្បងមួយ មានបេសកកម្មលើកកម្ពស់គុណភាពថែទាំអ្នកជំងឺ អប់រំវិជ្ជាជីវៈសុខាភិបាលនិងស្រាវជ្រាវ។[11] មានទីតាំងស្ថិតនៅតាមបណ្តោយមហាវិថីកងយោធពលខេមរភូមិន្ទក្នុងខណ្ឌចម្ការមន រាជធានីភ្នំពេញ មន្ទីរពេទ្យនេះមានភារកិច្ចពិនិត្យ និងព្យាបាលជំងឺគ្រប់ប្រភេទ ផ្តល់សេវាបង្ការជំងឺឆ្លងនានា ទទួលនិងបណ្តុះបណ្តាលសិស្សនិស្សិតមកពីសាកលវិទ្យាល័យវេជ្ជសាស្ត្រនទាំងក្នុងនិងក្រៅប្រទេស សហការជាមួយអង្គការដៃគូ និងអង្គការអភិវឌ្ឍន៍នានាទាំងក្នុងនិងក្រៅប្រទេសក្នុងការងារស្រាវជ្រាវ បង្ការ និងអភិវឌ្ឍន៍សុខាភិបាល និងចូលរួមជាមួយកម្មវិធីជាតិនានា ដូចជាកម្មវិធីបង្ការ និងព្យាបាលជំងឺអេដស៍ និងជំងឺរបេង។
ព្រំ ធី ហៅ ឆេង ជាយុទ្ធនារីចិញ្ចឹមសត្វនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧[12]
ចម្លើយសារភាពសរសេរដោយដៃចំនួន២៥ទំព័រ រៀបរាប់ពីសកម្មភាពក្បត់បដិវត្តន៍របស់ ព្រុំ ធី ហៅ ឆេង តាំងពីពេលដែល ឆេង បានចូលបម្រើបដិវត្តន៍ដំបូងនៅឆ្នាំ១៩៧២ រហូតដល់ថ្ងៃដែលអង្គការចាប់ខ្លួននៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៧៨។ ក្នុងរយៈពេលជាង៦ឆ្នាំបន្ទាប់ពីចូលបម្រើបដិវត្តន៍ ឆេង បានបម្រើបដិវត្តន៍ខ្មែរក្រហមបានតែត្រឹមរយៈពេលប៉ុន្មានខែតែប៉ុណ្ណោះ ព្រោះតាំងពី ឆេង បានចាកចេញពីផ្ទះមកធ្វើការនៅក្នុងមន្ទីរតំបន់៤១មក ឆេង បានបម្រើក្នុងចលនាខ្មែរសរហូតដល់ថ្ងៃអង្គការចាប់ខ្លួន។ ឆេង កើតនៅភូមិត្បែង ឃុំសាន់គរ ស្រុកកំពង់ស្វាយ តំបន់៤១ ភូមិភាគឧត្តរចាស់។ ឆេង មាន ឪពុកម្តាយជាអ្នកប្រកបរបរធ្វើស្រែ។ នៅឆ្នាំ១៩៧០ ភូមិកំណើតរបស់ ឆេង ត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយចលនាតស៊ូបដិវត្តន៍របស់ខ្មែររំដោះ។ នៅឆ្នាំ១៩៧២ ឆេង បានចូលបម្រើបដិវត្តន៍ តាមរយៈប្រធានភូមិត្បែងឈ្មោះ ម៉ែន។ ចូលបដិវត្តិន៍ដំបូង ឆេង ស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ វ៉ង់ និងមានតួនាទីធ្វើស្រែនៅក្នុងឃុំសាន់គរ។ នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៧២ ឆេង បានផ្លាស់ប្តូរការងារមកធ្វើការនៅក្នុងក្រុមកុមារតំបន់៤១វិញ ជាកន្លែងដែល ឆេង ត្រូវបានបញ្ចុះបញ្ចូលឲ្យចូលបម្រើក្នុងក្រុមខ្មែរស[13]–[14]។ ឆេង បានជឿលើការអូសទាញរបស់ ផុន ដែលជាសមាជិកក្នុងក្រុមខ្មែរស ព្រោះថា ឆេង ខ្លាចស្លាប់ដោយសារតែការចូលបម្រើបដិវត្តន៍ដែល ផុន បានលើកឡើងថា ចូលបដិវត្តិន៍គឺគ្មានបាយហូប លំបាក ក្រីក្រ និងទីបំផុតគឺស្លាប់ទាំងខ្លួននៅក្មេង។ «ខ្ញុំយល់ព្រមធ្វើខ្មែរស ឲ្យតែជីវិតខ្ញុំរស់» ជាសម្តីរបស់ ព្រុំ ធី ហៅ ឆេង ឆ្លើយតបទៅ ផន ប្រធានក្រុមជីកប្រឡាយនៅមន្ទីរតំបន់៤១ ក្នុងពេលដែល ផន បញ្ចុះបញ្ចូល ឆេង ឲ្យក្បត់បដិវត្តន៍។[15] ក្រោយថ្ងៃ១៧ មេសា ១៩៧៥ ឆេង ត្រូវអង្គការបញ្ជូនមកធ្វើការនៅក្នុងមន្ទីរសង្គមកិច្ច ហៅ មន្ទីរ ក-២ ក្រុងភ្នំពេញ មានទីតាំងស្ថិតនៅក្បែរពហុកីឡាដ្ឋានអូឡាំពិក។ នៅមន្ទីរសង្គមកិច្ច ឆេង បានទទួលបញ្ជាឲ្យបង្កចលាចលជាមួយកម្មាភិបាលមន្ទីររហូតដល់ខែកក្កដា ឆ្នាំដដែល ទើប ឆេង ត្រូវផ្លាស់ចេញពីមន្ទីរសង្គមកិច្ច មកធ្វើការនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ១៧មេសា ហៅ មន្ទីរ ព-១៧វិញ។ បក្ខពួករបស់ ឆេង ដែលធ្លាប់ធ្វើសកម្មភាពបម្រើក្នុងក្រុមខ្មែរស ត្រូវបានបំបែកឲ្យទៅធ្វើការនៅកន្លែងផ្សេងគ្នា។ ឃាង ទៅធ្វើការនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១ ខាងព្យាបាលកុមារ ហើយ ដន និង ឆុន នៅក្នុងមន្ទីរ ព-២។ ប្រធានមន្ទីរ ព-១៧ ឈ្មោះ សី ដែលមានឈ្មោះពេញ ឡេង សី[16] គឺជាកម្លាំងស្នូលក្នុងចលនាខ្មែរស ហើយក៏ជាអ្នកដែលបានរៀបចំផែនការសម្លាប់អ្នកជំងឺនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ អស់ជាច្រើននាក់ដែរ ក្រោមការអនុវត្តបញ្ជាពី ឆេង និងសមាជិកក្នុងមន្ទីរពេទ្យជាច្រើននាក់ទៀត។ បន្ទាប់ពី ឆេង ត្រូវ សី ផ្លាស់ប្តូរឲ្យទៅនៅកន្លែងចិញ្ចឹមសត្ថនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ សី បានបញ្ចុះបញ្ចូល ឆេង ឲ្យខូចសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធមិត្តអ្នកជំងឺមកសម្រាកក្នុងមន្ទីរពេទ្យ តាមរយៈការធ្វើទំនាក់ទំនងក្នុងពេលចែកបាយ អ្នកជំងឺ។ ឆេង បានសារភាពថា ខ្លួនបានខូចសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធមិត្តច្រើននាក់ ដើម្បីអូសទាញអ្នកទាំងនោះឲ្យមកបម្រើក្នុងក្រុមខ្មែរសជាមួយខ្លួនវិញ។
គឹម ឆេន ហៅ វ៉ាត ប្រធានផ្នែកនៅពេទ្យ ព-១៧[17]
នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៧៥ គឹម ឆេន ហៅ វ៉ាត ត្រូវ សមមិត្តនារី ឃន ណែនាំឲ្យស្គាល់សមមិត្តនារីម្នាក់ទៀតឈ្មោះ សុន ជាអតីតប្រធានផ្នែកផ្ទះបាយនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ដែលជាខ្សែក្បត់ជាមួយ ឃន និងធ្លាប់បានធ្វើសកម្មភាពខូចសីលធម៌ជាមួយអ្នកជំងឺជាយុទ្ធជននៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ។ ការណែនាំឲ្យស្គាល់គ្នានេះ គឺដើម្បីរួមគ្នាប្រព្រឹត្តិកំហុសឆ្គងសីលធម៌នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យជាមួយអ្នកជំងឺឲ្យបានកាន់តែច្រើនឡើងៗ។ ឃន បាននិយាយដូច្នេះថា ការរួមគ្នាធ្វើសកម្មភាពនេះគឺធ្វើឡើងក្នុងចេតនាបង្កភាពចលាចលក្នុងមន្ទីរពេទ្យ និងឆ្លៀតឱកាសបំពាក់បំប៉នអ្នកជំងឺនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យឲ្យអស់ជំនឿលើបក្សដឹកនាំ ព្រមទាំងកសាងកម្លាំងក្បត់ឲ្យបានកាន់តែច្រើនឡើងៗ។[18]
ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៨ រឿងរ៉ាវខុសឆ្គងសីលធម៌នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ កាន់តែរីករាលដាលឡើង។ យុទ្ធមិត្តនារីពេទ្យជាច្រើននាក់ត្រូវបានបំពាក់បំប៉នឲ្យប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនដែលមកព្យាបាលរបួស និងជំងឺនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យនេះ។ ផៃ និង ផេន ជាកម្មាភិបាលទទួលខុសត្រូវមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ បន្ទាប់ពី សី ដែលអង្គការបានចាប់ខ្លួនកាលពីចុងឆ្នាំ១៩៧៧ បានកោះហៅសមមិត្តនារីដែលធ្វើការនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យចំនួន១៧នាក់ ដែលភាគច្រើនជាប្រធានផ្នែកសំខាន់ៗនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យព-១៧ ឲ្យចូលរួមប្រជុំនៅក្នុងសាលានយោបាយ នៅវេលាយប់ ដើម្បីបំផុសរឿងសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធមិត្តដែលជាអ្នកជំងឺ ហើយបង្គាប់ឲ្យចាប់ផ្តើមអនុវត្តភ្លាមបន្ទាប់ពីប្រជុំចប់។[19] រហូតមកដល់ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៧៨ កិច្ចប្រជុំសម្ងាត់ជាច្រើនទៀត ត្រូវបានធ្វើឡើងនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ដើម្បីប្រាប់ពីផែនការបរាជ័យក្នុងការធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រដ្ឋាភិបាលខ្មែរក្រហម និងឲ្យផ្អាកសកម្មភាពបំផ្លិចបំផ្លាញសម្ភារៈក្នុងមន្ទីរពេទ្យជាបណ្តោះអាសន្ន។ប៉ុន្តែកិច្ចប្រជុំទាំងអស់ នៅតែបញ្ចុះបញ្ចូលឲ្យនារីពេទ្យទាំងអស់បន្តប្រព្រឹត្តការប៉ះពាល់សីលធម៌ទៀត ដើម្បីអូសទាញកម្លាំងបន្ថែមឲ្យបានកាន់តែច្រើន។ ការរៀបចំផែនការធ្វើរដ្ឋប្រហារផ្តួលរំលំរដ្ឋាភិបាលខ្មែរក្រហម បានកើតឡើងចំនួនពីរដងរួចមកហើយគឺនៅខែមេសា និងខែសីហា ឆ្នាំ១៩៧៨។[20] នៅដើមខែសីហា ឆ្នាំ១៩៧៨ ផៃ បានកោះហៅសមាជិកក្បត់ទាំងអស់ឲ្យមកចូលរួមប្រជុំនៅអគារបីជាន់ក្នុងបរិវេណមន្ទីរពេទ្យ ដើម្បីរៀបចំផែនការថ្មី និងបញ្ចុះបញ្ចូលសមាជិកទាំងអស់ឲ្យអត់ធ្មត់ចំពោះសភាពការណ៍ចំពោះមុខឲ្យបានល្អ និងប្រយ័ត្នប្រយែងបំផុត។ កិច្ចប្រជុំនេះ ក៏បានលើកឡើងដែរពីការពង្រឹងកម្លាំងបន្ថែម តាមរយៈការអូសទាញកម្លាំងកម្មាភិបាលពេទ្យ និងយុទ្ធមិត្តដែលមកព្យាបាលនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ។ ផៃ និយាយដូច្នេះថា «…គឺអូសទាញកម្លាំងមហាជនខាងមកខាងយើង លុះត្រាតែមិត្តយើងចុះជាប់ជាមួយមហាជនឲ្យបានជិតស្និត ឲ្យគេស្រឡាញ់យើង និងទាក់ទាញមនោសញ្ចេតនារបស់គេឲ្យមកខាងើង ឬអូសទាញមនោសញ្ចេតនារបស់គេតាមសម្ភារៈ នោះប្រាកដជាចូលជាមួយយើងហើយ។»[21]
សៅ ម៉ន ហៅ ផេន ប្រធានផ្នែកខាងព្យាបាលជំងឺទូទៅនៅពេទ្យ ព-១៧[22]
នៅចុងឆ្នាំ១៩៧៧ សៅ ម៉ន ហៅ ផេន កំពុងធ្វើការនៅស្រែអំបិលរដ្ឋឯខេត្តកំពត ជាកន្លែងដែល ផេន ត្រូវបានបញ្ចុះបញ្ចូលឲ្យក្បត់បដិវត្តន៍ប្រឆាំងនឹងការដឹកនាំថ្នាក់មូលដ្ឋានរបស់ខ្មែរក្រហម។ វ៉ែន និង វ៉ាន់ បានបំផុសបំផុលឲ្យ ផេន និង នារីស្រែអំបិលឯទៀតប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនដែលជាកងប្រមូលអំបិល។[23] ពីខែមីនា ដល់ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៧៨ អង្គការបានផ្លាស់ប្តូរ វ៉ែន, ផេន, និងបក្ខពួកមួយចំនួនមាន មុត និង យន ពីការងារនៅស្រែអំបិល ឲ្យមកធ្វើជាកម្មាភិបាលពេទ្យនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ វិញ។ ផេន មានតួនាទីជាប្រធានផ្នែកផ្ទះបាយរួមរបស់អ្នកជំងឺ។ កន្លះខែក្រោយការកាន់កាប់តួនាទីនេះ ផេន បានជួបជាមួយ វ៉ែន ដែលជាសមាជិកក្បត់តាំងពីស្រែអំបិលមក។ វ៉ែន បានប្រាប់ ផេន ថា ភីន ដែលធ្លាប់ប៉ះពាល់សីលធម៌ជាមួយខ្លួនកាលពីនៅស្រែអំបិល បានមកកាន់មន្ទីរពេទ្យព-១៧ ហើយខ្លួនបានបន្តប៉ះពាល់សីលធម៌ជាមួយ ភីន បានពីរដងទៀតហើយដែរ។ ជំនួបនេះ ទំនងជា វ៉ែន ចង់ឲ្យ ផេន បន្តប្រព្រឹត្តកំហុសសីលធម៌ និងបញ្ចុះបញ្ចូលនារីពេទ្យទាំងអស់ឲ្យចូលរួមក្នុងការប្រព្រឹត្តិកំហុសសីលធម៌នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យដែរ។ វ៉ែន ក៏បាននិយាយប្រាប់ ផេង ទៀតថា ប្រធានអនាម័យរួមនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ឈ្មោះ ធុក ក៏កំពុងតែបានប៉ះពាល់សីលធម៌ជាមួយ រ៉ែម ជាអតីតប្រធានរោងចក្រផលិតថ្នាំជាតិ ផ-៦ និងជាប្រធានមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ តាំងពីខែសីហា ឆ្នាំ១៩៧៨មក។[24] បន្ទាប់ពីឡើងកាន់កាប់តំណែងជាប្រធានមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ភ្លាម រ៉ែម បានបើកការប្រជុំមួយនៅអគារបីជាន់ទាំងយប់ ដើម្បីរៀបចំផែនការយុទ្ធសាស្ត្រថ្មី ក្នុងការបំផ្លាញបដិវត្តន៍។ រ៉ែម បានទទួលស្គាល់ថា រឿងរ៉ាវកំហុសឆ្គងសីលធម៌នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ គឺលេចធ្លោរខ្លាំងណាស់ ហើយច្របូកច្របល់ថែមទៀត។ រ៉ែម នៅតែលើកទឹកចិត្តឲ្យកម្លាំងទាំងអស់ ទាំងយុវជន និងនារីដែលធ្លាប់បានបំពេញភារកិច្ចនេះ បន្តសកម្មភាពឲ្យកាន់តែខ្លាំងក្លាឡើងថែមទៀត ដើម្បីងាយស្រួលអូសទាញកម្លាំងបង្កប់ស៊ីរូងផ្ទៃក្នុងបក្ស។[25] រ៉ែម បានផ្តាំផ្ញើទៅកម្លាំងទាំងអស់ក្នុងផ្នែកសីលធម៌ ឲ្យធ្វើកិច្ចការនេះយ៉ាងប្រយ័ត្នប្រយែងជាទីបំផុត និងធ្វើយ៉ាងណាកុំឲ្យមានការថ្លោះធ្លោយ ព្រោះថាមិត្តនារីមួយចំនួនបានប៉ះពាល់សីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនហើយ បែរជាបែកគ្នា និងមិនអាចអូសទាញគេមកចូលក្នុងក្រុមក្បត់បាន។[26] ផេន បានបញ្ចុះបញ្ចូល ម៉ុង, ចន, និង ខា ឲ្យបង្កចលាចលសីលធម៌ជាមួយនារីពេទ្យនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ និងជួយបញ្ចុះបញ្ចូលកម្មាភិបាលក្នុងមន្ទីរពេទ្យឯទៀត ឲ្យចូលរួមនៅក្នុងសកម្មភាពនេះ។ នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ផេន បានប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ជាមួយនារីពេទ្យជាហូរហែរ។ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៧៨ ធុក ដែលធ្លាប់បានប្រព្រឹត្តកំហុសសីលធម៌ជាមួយ វ៉ែន បានកោះប្រជុំជាមួយកម្លាំងក្បត់បដិវត្តន៍ទាំងអស់ នៅក្នុងបន្ទប់លេខ១០១ ជាន់ផ្ទាល់ដី នៃមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ដើម្បីបង្កើនសកម្មភាពអូសទាញកម្លាំងក្បត់ តាម រយៈការធ្វើជាគំរូដល់កម្មាភិបាលក្បត់ឯទៀត ក្នុងការប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌។ ធុក បានសង្កត់ធ្ងន់នៅក្នុងអង្គប្រជុំយ៉ាងដូច្នេះថា «បើកាលណាលើផ្នែកទាក់ទងសីលធម៌នេះវាបានផុលផុសហើយ គឺវា (កម្មាភិបាលបដិវត្តន៍) រំភើប វាភ្លេចអស់ការងារបក្សហើយ ហើយចេះតែបំផុសឲ្យកាន់តែច្របូកច្របល់ឡើង។ ដូច្នេះយើងស្រួលអូសទាញកម្លាំងឲ្យមកខាងយើងទៀត។»[27] ក្រោយកិច្ចប្រជុំ សមាជិកចូលរួមទាំងអស់ រីករាយនឹងអនុវត្តសកម្មភាពប៉ះពាល់សីលធម៌គ្នា ព្រមទាំងអូសទាញអ្នកដទៃឲ្យដើរលើគន្លងផ្លូវដែលខ្លួនកំពុងដើរទៀតផង។ ផេន បានណែនាំ ម៉ង់ និង សាក់ ឲ្យខូចសីលធម៌ជាមួយនារី មឿន និង វណ្ណា។ ចំណែកខ្លួនឯង បានខូចសីលធម៌ជាមួយនារីម្នាក់ទៀតឈ្មោះ ខន។[28] ការប៉ះពាល់គ្នាផ្នែកសីលធម៌នេះ បានកើតឡើងជាហូរហែរ ខណៈដែលសកម្មភាពបំផ្លិចបំផ្លាញទ្រព្យសម្បត្តិ និងជីវិតមនុស្ស ក៏កំពុងកើតមានឡើងព្រមគ្នាដោយសារស្នាដៃ ម៉ង សាក់ ផេន មឿន វណ្ណា និង ខន។ ផេន បានរាយការណ៍ថា ខ្លួន និងម៉ង់ បានដុតបំផ្លាញឃ្លាំងថ្នាំពេទ្យនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ឆេះអស់មួយកន្លែងនៅក្នុងខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៧៨ ដែលការដុតបំផ្លាញនេះ បានធ្វើឲ្យអង្គការបាត់បង់អគារពេទ្យ និងថ្នាំសង្កូវអស់យ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់។ ផេន និង ម៉ង ក៏បានសម្លាប់អ្នកជំងឺជាយុទ្ធជនអង្គការម្នាក់ តាមរយៈការចាក់ទឹកចូលទៅក្នុងសេរ៉ូមដែលកំពុងព្យូរដាក់យុទ្ធជនម្នាក់នោះ។ ក្រោយមកទៀត នៅខែតុលា ឆ្នាម១៩៧៨ ម៉ង់ និង រី បានសម្រេចកាត់ជើងរបួសម្ខាងរបស់យុទ្ធជនម្នាក់ ដែលរបួសជើងនេះ គឺគ្រាន់តែជារបួសស្រាលដែលអាចព្យាបាលដោយមិនចាំបាច់កាត់បាន។ ម៉ង់ និង រី បានប្រាប់ពីមូលហេតុកាត់ជើងយុទ្ធជនម្នាក់នោះថា បើព្យាបាលជើងឲ្យជា យុទ្ធជនម្នាក់នោះពិតជាត្រូវវិលត្រឡប់ទៅកាន់អង្គភាពបម្រើបដិវត្តន៍វិញហើយ។ ដូច្នេះដើម្បីបំផ្លាញបដិវត្តន៍ និងមិនចង់ឲ្យយុទ្ធជនម្នាក់នោះមានឱកាសបម្រើបដិវត្តន៍តទៅទៀត អ្នកទាំងពីរបានកាត់ជើងយុទ្ធជនម្នាក់នោះត្រឹមជង្គង់។
សឹង សុខនី ហៅ សុខនី[29]
សឹង សុខនី ហៅ សុខនី ភេទស្រី អាយុ២០ឆ្នាំក្នុងពេលចាប់ខ្លួន។ តាំងពីក្មេងរហូតដល់អាយុ១៤ឆ្នាំ សុខនី រស់នៅជាមួយយាយ នៅភូមិទួល ស្រុកឈូក ខេត្តកំពត តំបន់៣៥។ នៅឆ្នាំ១៩៧០ សុខនី បានចូលបដិវត្តន៍តាមរយៈ ជឹម ជាប្រធាននារីតំបន់៣៣ ហើយបានរស់នៅជាមួយ ជឹម រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៣។ បន្ទាប់ពីថ្ងៃ១៧ មេសា ១៧៥ សុខនី បានមកធ្វើការជានារីពេទ្យនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧។ នៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៧៥ សុខនី បានខូចសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនឈ្មោះ ជួរ។ សុខនី បានប្រាប់រឿងរ៉ាវខូចសីលធម៌ជាមួយ ជួរ ទៅ ឃន ដែលជាអ្នកទទួល សុខនី ឲ្យមកធ្វើជានារីពេទ្យ និងជាអ្នកបញ្ចុះបញ្ចូលឲ្យ សុខនី ប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ផង ដើម្បីឲ្យ ឃន បានដឹង និងមានផែនការបន្ត។[30] នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៥ សុខនី បានខូចសីលធម៌ម្តងទៀតជាមួយយុទ្ធជនម្នាក់ទៀតឈ្មោះ ធីម ជាមនុស្សចូលចិត្តខាងប្រព្រឹត្តសីលធម៌ជាមួយនារីៗ និងមាននាទីជាកម្មាភិបាលនៅក្រសួងសង្គមកិច្ច ខណៈដែល សុខនី ត្រូវបានចាត់តាំងឲ្យផ្លាស់ប្តូរការងារមកធ្វើការនៅក្នុងឃ្លាំងថ្នាំពេទ្យ។ ឡេង សី ជាគណៈមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ មុនពេលចាប់ខ្លួន បានអប់រំ សុខនី ឲ្យបន្តធ្វើសកម្មភាពប៉ះពាល់សីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនដែលមកសម្រាកនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ឲ្យខ្លាំងក្លាថែមទៀត។ សី បានប្រាប់វិធីសាស្ត្រទាក់ទងយុទ្ធជនសម្រាកពេទ្យឲ្យខូចសីលធម៌ជាមួយខ្លួនថា សុខនី ត្រូវតែសរសេរសំបុត្រស្នេហា រួចប្រគល់ឲ្យអ្នកជំងឺជាយុទ្ធជន ហើយនៅពេលដែលយុទ្ធនោះដឹងហើយ គឺរកពេលវេលាដើម្បីខូចសីលធម៌ជាមួយគ្នា។ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៧ សុខនី បានអប់រំនារីពេទ្យឈ្មោះ មួន, យឹម, និង គីម ឲ្យប្រព្រឹត្តសីលធម៌ដូចខ្លួនដែរ ជាមួយយុទ្ធជន៥នាក់មានឈ្មោះ ពួក, វឿន, មឿន, ស្រៀង និង តាំង ដែលភាគច្រើនជាយុទ្ធជនមកពីភូមិភាគបូព៌ា។ ចំណែកខ្លួនឯង បានខូចសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនម្នាក់ផ្សេងទៀតឈ្មោះ ណាត។[31] នៅខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៧៨ សុខនី ត្រូវអង្គការចាប់ខ្លួន។
តាមរយៈឯកសារចម្លើយសារភាពទាំង៥ខាងលើ ខ្មែរក្រហមបានចំណាយពេលវេលាយ៉ាងច្រើន ដើម្បីតាមដាន ចាប់ខ្លួន សួរចម្លើយពីសកម្មភាពក្បត់បដិវត្តន៍និងអ្នកដែលចូលរួមក្បត់ជាមួយ និងចុងក្រោយ សម្រាប់អ្នកទាំងនោះចោល។ ការព្យាយាមបង្កើតគោលការណ៍ថ្មីៗរបស់ខ្មែរក្រហមខុសពីក្រិតក្រមធម្មជាតិរបស់មនុស្ស គឺមិនទទួលបានជោគជ័យឡើយ។ ទោះបីជាអង្គការបដិវត្តន៍មានវិន័យតឹងរ៉ឹងចំពោះការប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏សកម្មភាពនេះនៅតែកើតមានឡើងតាមទម្រងផ្សេងៗ ដែលរឹតតែធ្វើឲ្យអង្គការខ្មែរក្រហមលំបាកក្នុងការបោសសម្អាតខ្មាំង។ ផ្ទុយទៅវិញ ការហាមប្រាមនេះ វាបែរជាបង្កឲ្យមានភាពចលាចលក្នុងសង្គមដែលខ្លួនគ្រប់គ្រងទៅវិញ៕
ដោយ ផេង ពង្សរ៉ាស៊ី
[1] ផេង ពង្សរ៉ាស៊ី និងអ្នកឯទៀត, ប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩), បោះពុម្ពលើកទី២, ភ្នំពេញ, ២០២០។ ក្នុងចំណោមគោលការណ៍ទាំង៨របស់ខ្មែរក្រហមក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសដោយគ្មានវណ្ណៈភាព ខ្មែរក្រហមមានផែនការបោសសម្អាតសត្រូវវណ្ណៈរបស់ខ្លួន ដែលសត្រូវលេខមួយរបស់ខ្មែរក្រហមគឺ ទាហាន និងមន្ត្រីរដ្ឋការរបប លន់ នល់ ខណៈសត្រូវលេខពីររបស់ខ្លួនគឺ ជនជាតិចាម។
[2] ឯកសារចម្លើយសារភាពលេខ D07382, D21238, D21256, D21268, J00037, J00041 តម្កល់នៅបណ្ណសារមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា។ ឯកសារទាំងនេះ រៀបរាប់ពីសកម្មភាពក្បត់បដិវត្តន៍របស់ម្ចាស់ចម្លើយតាំងពីខ្លួនចូលធ្វើបដិវត្តន៍ដំបូងនៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ រហូតដល់ការចាប់ខ្លួននៅចុងឆ្នាំ១៩៧៨។
[3] ដូចខាងលើ។
[4] ឡេង ម៉ាលី, ស្ថានភាពនារីនៅក្រោមរបបខ្មែរក្រហម (៧២ខ), rfa.org, accessed November 28, 2024, https://www.rfa.org/khmer/program/krhistory/Road_To_Death_Field72b-05022008005058.html
[5] ដូចខាងលើ។
[6] ផេង ពង្សរ៉ាស៊ី និងអ្នកឯទៀត, ប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩), បោះពុម្ពលើកទី២ ដោយមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា, ឆ្នាំ២០២០, ទំព័រ៤៤។
[7] ឯកសារលេខ D21256 តម្កល់នៅបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «ប្រវត្តិសកម្មភាពក្បត់របស់ សុក ម៉េត ផ្ទាល់ ប្រធានក្រុមថត-ឆ្លុះ ពេទ្យ ព-១៧»។
[8] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រIV។
[9] អាណាចក្រចំណេះដឹង, ២០២២។ «ប្រវត្តិខ្លះៗនៃមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត» ២៨ កុម្ភៈ ២០២២។ https://www.facebook.com/share/p/17oHx2adii/ ទំព័រហ្វេសប៊ុករបស់អាណាចក្រចំណេះដឹង បានរៀបរាប់ពីឈ្មោះប្រធានមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត តាំងពីមន្ទីរពេទ្យនេះបានសម្ពោធដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការនៅក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម។ ពីឆ្នាំ១៩៧៥ដល់ដើមខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩ ឡេង សី គឺជាប្រធានមន្ទីរពេទ្យនេះ។
Khmer Soviet Friendship Hospital, “Overview,” ksfh.info. accessed November 21, 2024, http://ksfh.info/overview/
[10] អាណាចក្រចំណេះដឹង, ២០២២។ «ប្រវត្តិខ្លះៗនៃមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត» ២៨ កុម្ភៈ ២០២២។ https://www.facebook.com/share/p/17oHx2adii/ ទំព័រហ្វេសប៊ុករបស់អាណាចក្រចំណេះដឹង បានរៀបរាប់ពីឈ្មោះប្រធានមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត តាំងពីមន្ទីរពេទ្យនេះបានសម្ពោធដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការនៅក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយមរហូតដល់បច្ចុប្បន្ន។ ក្នុងនោះ ឡេង សី គឺជា ប្រធានមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧។
[11] Khmer Soviet Friendship Hospital, “Overview,” ksfh.info. accessed November 21, 2024, http://ksfh.info/overview/
[12] ឯកសារ J00037 តម្កល់នៅក្នុងបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «កំណត់ហេតុចម្លើយរបស់ឈ្មោះ ព្រុំ ធី ហៅ ឆេង យុទ្ធនារីចិញ្ចឹមសត្វនៅពេទ្យ ព-១៧»។ ឯកសារនេះ រៀបរាប់ពីសកម្មភាពរបស់ ព្រុំ ធី ហៅ ឆេង នៅក្នុងខ្សែបក្ខពួកក្រុមខ្មែរស ដែលបានធ្វើសកម្មភាពក្បត់នឹងខ្មែរក្រហម។ នៅក្នុងចម្លើយសារភាពនេះ ឆេង តែងតែទទួលបញ្ជាពីថ្នាក់លើរបស់ខ្លួន ឲ្យសម្លាប់អ្នកជំងឺ សម្លាប់យុទ្ធជនដែលមកសម្រាកក្នុងមន្ទីរពេទ្យតាមរយៈការដាក់ថ្នាំដេដេតេ និងអង់ទ្រីន ប្រព្រឹត្តកំហុសសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនខ្មែរក្រហម និងបំផ្លិចបំផ្លាញទ្រព្យសម្បត្តិក្នុងមន្ទីរពេទ្យ។
[13] David Chandler, A History of Cambodia, 4th Edition (Westview Press, 2008, 240, PDF), https://cdn.angkordatabase.asia/libs/docs/d.chandler-a-history-of-cambodia.pdf
[14] Header, S., Kampuchean Occupation and Resistance (Bangkok: Standford University Press, 1980)
[15] ឯកសារ J00037 តម្កល់នៅក្នុងបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «កំណត់ហេតុចម្លើយរបស់ឈ្មោះ ព្រុំ ធី ហៅ ឆេង យុទ្ធនារីចិញ្ចឹមសត្វនៅពេទ្យ ព-១៧», ទំព័រ៨-៩។
[16] អាណាចក្រចំណេះដឹង, ២០២២។ «ប្រវត្តិខ្លះៗនៃមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត» ២៨ កុម្ភៈ ២០២២។ https://www.facebook.com/share/p/17oHx2adii/ ទំព័រហ្វេសប៊ុករបស់អាណាចក្រចំណេះដឹង បានរៀបរាប់ពីឈ្មោះប្រធានមន្ទីរពេទ្យមិត្តភាព ខ្មែរ-សូវៀត តាំងពីមន្ទីរពេទ្យនេះបានសម្ពោធដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់ជាផ្លូវការនៅក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម។ ពីឆ្នាំ១៩៧៥ដល់ដើមខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩ ឡេង សី គឺជាប្រធានមន្ទីរពេទ្យនេះ។
[17] ឯកសារលេខ D07382 តម្កល់នៅបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «ចម្លើយ គឹម ឆេន ហៅ វ៉ាត ប្រធានផ្នែកនៅពេទ្យ ព-១៧៖ អំពីប្រវត្តិក្បត់របស់ខ្ញុំដែលប្រឆាំងបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជាកន្លងមក»។ នៅទំព័រទី៥ ម្ចាស់ចម្លើយសារភាព បានបញ្ជាក់ថា ខ្លួនបានស្គាល់សមមិត្ត នារី សុន តាមរយៈសមមិត្តនារី ឃន។ សុន ត្រូវបានបញ្ជាក់ពីឈ្មោះ ឃន ថា ធ្លាប់បានទទួលបញ្ជាឲ្យប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គងសីលធម៌ជាមួយយុទ្ធជនខ្មែរក្រហមនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧ ដើម្បីបង្កជាបាតុភាពនៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ។
[18] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៩។
[19] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ១៤-១៥។
[20] ឯកសារលេខ D07382 តម្កល់នៅបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «ចម្លើយ គឹម ឆេន ហៅ វ៉ាត ប្រធានផ្នែកនៅពេទ្យ ព-១៧៖ អំពីប្រវត្តិក្បត់របស់ខ្ញុំដែលប្រឆាំងបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជាកន្លងមក», ទំព័រ១៦, ១៨, ២២។
[21] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ២២។
[22] ឯកសារលេខ D13442 តម្កល់នៅបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «ចម្លើយរបស់ឈ្មោះ សៅ ម៉ន ហៅ ផេន ប្រធានផ្នែកខាងព្យាបាលជំងឺទូទៅនៅពេទ្យ ព-១៧៖ អំពីប្រវត្តិសកម្មភាពក្បត់បក្សផ្ទាល់»។ ឯកសារនេះ រៀបរាប់ពីចម្លើយរបស់ ផេន ពីសកម្មភាពក្បត់បដិវត្តន៍នៅស្រែអំបិលរដ្ឋ និងនៅមន្ទីរពេទ្យ ព-១៧។
[23] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៣។
[24] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៤។
[25] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៥។
[26] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៦។
[27] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៨។
[28] ឯកសារដូចខាងលើ, ទំព័រ៩។
[29] ឯកសារលេខ D21238 តម្កល់នៅបណ្ណសារដ្ឋានមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា មានចំណងជើង «ចម្លើយរបស់ឈ្មោះ សឹងសុខនី ហៅ សុខនី៖ អំពីប្រវត្តិ សកម្មភាពប្រឆាំងបក្សតាំងពីដើមរហូតចាប់ខ្លួន»។
[30] ឯកសារដូចគ្នា, ទំព័រ៣។
[31] ឯកសារដូចគ្នា, ទំព័រ៨។