នៅ ឆ្នាំ១៩៧៥ បន្ទាប់ពីវាយបណ្ដេញកងទ័ព លន់ នល់ ចេញពីតំបន់៣១ កាន់ ត្រូវបានតា សារុន ដែលជា គណៈតំបន់៣១ ជ្រើសរើសឲ្យធ្វើជានីរសារ។ កាន់​ បាននិយាយរៀបរាប់ពីរឿងរ៉ាវដូចខាងក្រោម៖

ទេព កាន់[1] ភេទប្រុស អាយុ៧០ឆ្នាំ សព្វថ្ងៃប្រកបរបរធ្វើស្រែចម្ការ​។ កាន់ មានស្រុកកំណើតនៅភូមិតាកែវ ឃុំពាម ស្រុកកំពង់ត្រលាច ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ បច្ចុប្បន្នរស់នៅភូមិក្រពើពីរក្រោម ឃុំក្រពើពីរ ស្រុកវាលវែង ខេត្តពោធិ៍សាត់។ កាន់ មានប្រពន្ធឈ្មោះ ​ឡុង សាំង អាយុ៦៥ឆ្នាំ មានស្រុកកំណើតនៅខេត្តកំពង់ស្ពឺ។ កាន់ ​មានកូន៣នាក់( ប្រុស២នាក់ ស្រី១នាក់)។ កាន់ មានឪពុកឈ្មោះ ទេព កែវ(ស្លាប់)និងម្ដាយឈ្មោះ ឃួន បៃ។ កាន់ មានបងប្អូនចំនួន២នាក់(ប្រុស១នាក់ ស្រី១នាក់)។ ប្អូនស្រី​ កាន់ បានស្លាប់ដោយសារជំងឺ។

កាលពីក្មេង​ កាន់ បានរៀនត្រឹមថ្នាក់ទី៨ (សង្គមចាស់) សាលា ក្នុងវត្តស្រែអណ្ដូង ស្ថិតក្នុងភូមិតាកែវ ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ មូលហេតុដែល កាន់ ឈប់រៀនដោយសារតែប្រទេសធ្លាក់ចូលក្នុងសង្រ្គាមស៊ីវិល នៅពេល លន់ នល់ ធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្ដេច ព្រះនរោត្ដម សីហនុ នៅថ្ងៃទី១៨ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០។ បន្ទាប់ពីឈប់រៀន កាន់ បានមកជួយធ្វើការងារស្រែចម្ការជាមួយឪពុកម្ដាយ។

នៅចុងឆ្នាំ១៩៧៤ កាន់ បានសម្រេចចិត្តចាកចេញពីគ្រួសារចូលបម្រើកងទ័ពខ្មែរក្រហម ដែលមានទីតាំងនៅក្នុងទីរួមខេត្តកំពង់ឆ្នាំង(តំបន់៣១)​ ដែលគ្រប់គ្រងដោយ តា សារុន (ប្រធាន) និងអនុប្រធានឈ្មោះ តា កប និង ណាន់ (ស្រី)​ ដែលមានស្រុកកំណើតនៅ ឃុំពាម ស្រុកកំពង់ត្រឡាច ​ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង(សព្វថ្ងៃរស់នៅស្រុកសំឡូត)។ បន្ទាប់ពីចូលរួមជាមួយកងទ័ពនៅតំបន់៣១ កាន់ ធ្លាប់បានទៅវាយជាមួយទាហាន លន់ នល់ នៅតាមផ្លូវជាតិលេខ៥ តាមបន្ទាយលង្វែក និងតាមដងទន្លេខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ហើយបានបន្តវាយរហូតបណ្ដេញទាហានលន់ នល់ ចេញពីខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ បន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជម្នះទៅលើកងទ័ព លន់ នល់, តា សារុន បានឡើងតួនាទីជាគណៈតំបន់៣១ ហើយបានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពទាំងអស់ចល័តជុំវិញទីរួមខេត្តកំពង់ឆ្នាំងជារៀងរាល់ថ្ងៃ។ បន្ទាប់មកទៀត​ តា សារុន បានជ្រើសរើស កាន់ និងកងទ័ពចំនួន១១នាក់ទៀត ឲ្យចូលធ្វើជានីរសារនៅក្នុងគណៈតំបន់៣១។ ការងារដែល កាន់ ត្រូវធ្វើគឺត្រូវរត់សំបុត្រចេញពីតំបន់៣១ បញ្ជូនទៅឲ្យកម្មាភិបាលនៅតាមភូមិភាគខេត្តកំពង់ស្ពឺ ភូមិភាគខេត្តពោធិ៍សាត់ ភូមិភាគខេត្តបាត់ដំបង និងនៅតាមស្រុកមានដូចជា ស្រុកកំពង់ត្រឡាច ស្រុកកំពង់លែង ស្រុករលាប្អៀរ ស្រុកបរិបូរណ៍ ស្រុកទឹកផុស ដែលគ្រប់គ្រងធំដោយឈ្មោះ តា​ ​យឹម (គណៈស្រុក) ដើម្បីឲ្យត្រៀមខ្លួនចូលរួមប្រជុំនៅក្នុងគណៈតំបន់៣១។ ក្នុងរយៈពេលមួយខែ កាន់ និងនីរសារម្នាក់ទៀត​ តែងតែរត់សំបុត្រយកទៅជូនកម្មាភិបាលនៅតាមភូមិភាគ និងតាមស្រុកចំនួន១ទៅ២ដង។ កាន់​ បាននិយាយបន្តថា សំបុត្រដែលបញ្ជូនយកទៅឲ្យកម្មាភិបាលនៅតាមភូមិភាគ និងតាមស្រុកភាគច្រើននិយាយអំពីស្ថិតិប្រជាជន និងដំណាំដាំដុះរបស់ប្រជាជន។ កាន់ បានបន្តទៀតថា ជារៀងរាល់ថ្ងៃ តា សារុន តែងតែឲ្យ កាន់​ និង នីរសារចំនួន២នាក់ទៀត បើករថយន្តហ្ស៊ីបឬរថយន្តឡង់រូវែល ជូនចុះទៅមើលប្រជាជនធ្វើស្រែនិងលើកប្រឡាយ ដើម្បីទប់ទឹកធ្វើស្រែ។ បើខែវស្សាផ្លូវរថយន្ត ឬម៉ូតូពិបាកមិនអាចធ្វើដំណើរចូលទៅបាន តា សារុន​ តែងតែដើរថ្មើជើង​ ដើម្បីចុះទៅត្រួតពិនិត្យការងារ។

នៅឆ្នាំ១៩៧៨ តា​ សារុន ត្រូវបានផ្លាស់ចេញពីតំបន់៣១ ឲ្យទៅគ្រប់គ្រងនៅតំបន់៦ ដែលស្ថិតនៅក្នុងទីរួមខេត្តពោធិ៍សាត់ ដើម្បីទៅគ្រប់គ្រងជំនួសអង្គភាពចាស់ដែលត្រូវបានផ្លាស់ចេញពីទីរួមខេត្តពោធិ៍សាត់។  ចំណែកនៅគណៈតំបន់៣១ ត្រូវបានជ្រើសរើសឲ្យ យឹម (គណៈស្រុក) ឡើងមកគ្រប់គ្រងជំនួសវិញម្ដង។ នៅពេលធ្វើដំណើរចូលមកដល់ទីរួមខេត្តពោធិ៍សាត់ តា សារុន បានបំបែកកងទ័ពទៅតាមតំបន់ចំនួន៤ ដូចជា ស្រុកក្រគរ ស្រុកភ្នំក្រវ៉ាញ ស្រុករវៀង និងស្រុកបាកាន។ បន្ទាប់ពីគ្រប់គ្រងនៅក្នុងខេត្តពោធិ៍សាត់ បានប្រហែលកន្លះឆ្នាំ តា សារុន បានផ្លាស់ចេញទីរួមខេត្តពោធិ៍សាត់ មកគ្រប់គ្រងស្រុកមោងឫស្សី ខេត្តបាត់ដំបង ដែលមានទីតាំងនៅភូមិ ចាម តាណាក ជាប់សាលាស្រុកមោងឬស្សី។ បន្ទាប់ពីគ្រប់គ្រង់នៅស្រុកមោងឫស្សីបានមួយរយៈ តា សារុន បានឮដំណឹងថា កងទ័ពវៀតណាមសហការជាមួយកងទ័ពរណសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិកម្ពុជា បានប្រមូលកម្លាំងចូលមករំដោះទីរួមខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ប៉ុន្តែរំដោះមិនបានដោយសារតែកងទ័ពខ្មែរក្រហមជាច្រើនបានប្រមូលកម្លាំងចាំទប់ទល់នៅទីនោះ។ បន្ទាប់ពីវាយរំដោះទីរួមខេត្តកំពង់ឆ្នាំងមិនបាន កងទ័ពវៀតណាមនិងកងទ័ពរណសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិកម្ពុជា បានផ្លាស់ទិសដៅមកវាយរំដោះខេត្តសៀមរាបវិញម្ដង រហូតទទួលបានជ័យជម្នះ។ បន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជម្នះនៅខេត្តសៀមរាប កងទ័ពវៀតណាមនិងកងទ័ពរណសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិកម្ពុជា បានបន្តវាយរំដោះបានក្រុងសេរីសោភណ្ឌ និងខេត្តបាត់ដំបង។ បន្ទាប់ពីទទួលបានដំណឹងថា កងទ័ពវៀតណាមនិងកងទ័ពរណសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិ បានវាយដណ្ដើមបានខេត្តបាត់ដំបង តា សារុន បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពនៅតាមតំបន់ទាំងអស់ដែលបានបែងចែកប្រមូលកម្លាំងសារឡើងវិញ ដើម្បីចាំទប់ទល់ជាមួយកងទ័ពវៀតណាមនិងកងទ័ពរណសិរ្យសាមគ្គីសង្រ្គោះជាតិកម្ពុជានៅស្រុកមោងឫស្សី។ ដោយកងទ័ពទាំងពីរមានកម្លាំងច្រើនមិនអាច​ទប់ទល់បាន តា សារុន បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពមួយចំនួនធំដកថយមកទីរួមខេត្តពោធិ៍សាត់។ ដោយឃើញសភាពការណ៍មិនស្រួល កាន់ និងកងទ័ពតំបន់ពោធិ៍សាត់ទាំងអស់ បានសម្រេចចិត្តចាកចេញពីទីរួមខេត្តពោធិ៍សាត់ មកស្នាក់នៅបណ្ដោះអាសន្ននៅភ្នំរំលិច(បច្ចុប្បន្នភូមិរំលិច) ដែលមានទីតាំងនៅជាប់ខាងលិចស្រុកភ្នំក្រវ៉ាញ រួចបានជួប តា សារុន នៅទីនោះ។ បន្ទាប់ពីស្នាក់នៅភ្នំរំលិចបានប្រហែល៤ទៅ៥ថ្ងៃ តា សារុន បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពទាំងអស់បន្ដដំណើរទៅព្រំដែនថ្មដា ដោយឆ្លងកាត់តាមភូមិក្រពើពីរ ភូមិកំពង់អំពិល និងឆ្លងកាត់អូររថក្រោះភ្នំ៤០០​។ ពេលធ្វើដំណើរមកដល់ភូមិក្រពើពីរ តា សារុន បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពទាំងអស់ដើរច្រូតស្រូវតាមវាលស្រែ និងរកស្បៀងបន្ថែម ដើម្បីត្រៀមទុកធ្វើដំណើរបន្តទៅព្រំដែនថ្មដា។ កាន់ បាននិយាយបន្តថា​ ​ ពេលដែលធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ភ្នំ៤០០ តា សារុន និងក្រុមគ្រួសារត្រូវបានខ្មែរសេរីផ្លោងគ្រាប់ស្លាប់អស់មួយគ្រួសារ។ ចំណែកកងទ័ពផ្សេងទៀតបានត្រូវរបួស ហើយត្រូវបានស្លាប់ជាហូរហែនៅតាមផ្លូវ ព្រោះតែគ្មានអាហារហូបចុកនិងគ្មានថ្នាំគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ព្យាបាល។ បន្ទាប់ពីតា សារុន បានស្លាប់ តា​ រស្មី បានឡើងគ្រប់គ្រងជំនួស ហើយបានដឹកនាំកងទ័ពតំបន់ពោធិ៍សាត់ទាំងអស់ប្រហែល ២០០នាក់ បន្តដំណើររហូតមកដល់ព្រំដែនថ្មាដា។ កាន់ និងកងទ័ពនៅតំបន់ពោធិ៍សាត់ទាំងអស់ បានធ្វើដំណើរអស់រយៈពេល១ខែបានមកដល់ព្រំដែនថ្មដា ដែលមានព្រំប្រទល់ជាប់ព្រំដែនប្រទេសថៃ។ ពេលធ្វើដំណើរចូលមកដល់ព្រំដែនថ្មដា តា រស្មី បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពទាំងអស់ចូលរួមជាមួយកងពលទី២ ដែលមានទីតាំងនៅផ្ទះ២ ដែលគ្រប់គ្រងដោយ តារ៉ែន ដើម្បីឲ្យទៅប្រចាំការណ៍នៅស្ទឹងមេទឹកនិងការពារនៅតាមព្រំដែនថ្មាដា។​ ចំណែក កាន់ ត្រូវបាន តារ៉ែន ជ្រើសរើសឲ្យនៅក្នុងមន្ទីរកងពល ដោយមានតួនាទីគ្រប់គ្រងនីរសារចំនួន១២នាក់ និងកាន់ខាងវិទ្យុទាក់ទង។ បន្ទាប់មកទៀត តារ៉ែន និងតា ម៉ុក ត្រូវបានផ្លាស់ចេញពីថ្មដា ដើម្បីឲ្យទៅគ្រប់គ្រងនៅលើភ្នំ១០០៣ ដោយឲ្យតា ម៉េត អ្នកគ្រប់គ្រងកងពល៥០២( នៅសំឡូត) និងតា ពៅ មកគ្រប់គ្រប់ជំនួសវិញម្ដង។  ប​ន្ទាប់មក អ៊ួន យ៉ង ដែលជាប្រធានវរសេនាធំ នៅក្នុងកងពលទី៣ ប្រចាំការនៅកោះកុង បានផ្លាស់ពីកោះកុងមកចូលរួមជាមួយកងពលទី២ ដោយមានតួនាទីប្រចាំការនៅតាមផ្លូវលេខ៥៦។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៧ ដោយសារតែគ្មានអ្នកចេះកាន់វិទ្យុទាក់ទង អ៊ួន យ៉ង​ បានស្នើសុំទៅកន្លែងកងពលសុំឲ្យ កាន់ មកចូលរួមក្នុងកងវរសេនាធំ។ ការងារដែល កាន់ ត្រូវធ្វើពេលដែលផ្លាស់មកនៅជាមួយ អ៊ួន យ៉ង គឺត្រូវកាន់វិទ្យុទាក់ទងចល័តចុះឡើងជាមួយកងទ័ពនៅតាមផ្លូវលេខ៥៦ និងចាំទាក់ទងទៅខាងអូរសោម។ នៅចុងឆ្នាំ១៩៨៧ កាន់ បានរៀបចំមានគ្រួសារ។ នៅដើមឆ្នាំ១៩៨៨ កងទ័ពរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជានិងកងទ័ពវៀតណាមបានប្រមូលកម្លាំងវាយចូលមកវាលវែង(បច្ចុប្បន្នស្ថិតក្នុងស្រុកវាលវែង) ពេលនោះ លោក អ៊ួន យ៉ង បានប្រមូលកម្លាំង ដើម្បីទប់ទល់ជាមួយកងទ័ពរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងកងទ័ពវៀតណាម។ ដោយឃើញថាខាងកងទ័ពរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងកងទ័ពវៀតណាមមានកម្លាំងច្រើនមិនអាចទប់ទល់បាន អ៊ួន យ៉ង បានបញ្ជាឲ្យកងទ័ពទាំងអស់ដកថយទៅជំរំវ៤ ​ដែលមានទីតាំងនៅលើភ្នំ៤០០។ លុះសភាពការណ៍ការស្ងប់ស្ងាត់​ អ៊ួន យ៉ង បានដឹកនាំកងទ័ពដែលភៀសខ្លួនរត់ទៅរស់នៅជំរំវ៤ ឲ្យចុះត្រឡប់មករស់នៅវាលវែងវិញ ហើយបានបន្តរស់នៅវាលវែងរហូតដល់សមាហរណកម្មឆ្នាំ១៩៩៦។​ បន្ទាប់ពីសមាហរណកម្មហើយ សម្ដេច ហ៊ុន សែន បានប្រកាសថា« កងទ័ពឈរជើងកន្លែងណាឲ្យទៅឈរជើងកន្លែងហ្នឹងវិញ អ្នកធ្លាប់រស់នៅកន្លែងណាឲ្យទៅនៅកន្លែងហ្នឹងវិញ»។ បន្ទាប់មកទៀត អ៊ួន យ៉ង. តា ពន្លក. តា ធួក. តា សាន្ត និងតា ង៉ាយ បានពិភាក្សាគ្នារៀបចំបង្កើតស្រុកថ្មី ដោយឲ្យឈ្មោះថា ស្រុកវាលវែង ហើយបានបង្កើតឃុំចំនួន៥ មានដូចជា ឃុំក្រពើពីរ ឃុំប្រម៉ោយ ឃុំអន្លងរាប ឃុំថ្មដា និងឃុំអូរសោម។ ចំណែកកងទ័ព​ អ៊ួន យ៉ង មួយចំនួនធំ ត្រូវបានកាត់ពីកងទ័ពឲ្យធ្វើជាប្រជាជនធម្មតានៅស្រុកវាលវែង។ បន្ទាប់មក កាន់ និងកងទ័ពដែលត្រូវបានកាត់ចេញត្រូវបានបែងចែកឲ្យទៅរស់នៅឃុំក្រពើពីរ។ កាន់ បានបន្តថា ពេលមករស់នៅឃុំក្រពើពីរដំបូង ឃុំក្រពើពីរ បានបែងចែងជា៤ភូមិ ភូមិក្រពើពីរលើ ក្រពើពីរក្រោម ភូមិសំឡាញ និងភូមិក្រសាំងព្នៅ ​ដែលមានគ្រួសាររស់នៅសរុប៣០០គ្រួសារ។ ពេលចូលមករស់នៅភូមិក្រពើពីរក្រោមដំបូង កាន់ ត្រូវបានចាត់តាំងឲ្យធ្វើជាជំទប់ឃុំ បន្ទាប់ពី ផាត (មេឃុំក្រពើពីរ)។ បន្ទាប់មកទៀត ផាត ត្រូវបានផ្លាស់ចេញពីមេឃុំឲ្យទៅធ្វើជាអធិការស្រុកវាលវែង ហើយបានដំឡើង កាន់ ឲ្យធ្វើជាមេឃុំជំនួស។​ កាន់ បានបន្តធ្វើមេឃុំរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ៕​

អត្ថបទដោយ ចាន់ ណារិទ្ធ

[1] មជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជាសម្ភាសន៍ជាមួយ ​ឈ្មោះ ទេព កាន់ ថ្ងៃទី២២ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១១ (PTI០១៣៩)។