នៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ចុងឆ្នាំ១៩៧៦ ជី ត្រូវបានមេកងខ្មែរក្រហមចាត់តាំងឲ្យធ្វើជាប្រធានក្រុមកងចល័ត ដើម្បីដឹកនាំប្រជាជនឲ្យលើកទំនប់ទប់ទឹកធ្វើស្រែ។ ជី បាននិយាយរៀបរាប់ពីរឿងរ៉ាវ ដូចខាងក្រោម៖

ចូត ជី ​ភេទប្រុស​ អាយុ៧៦ឆ្នាំ សព្វថ្ងៃមានមុខរបរកសិករ ។ ជី មានស្រុកកំណើតនៅភូមិគោក ឃុំអមលាំង ស្រុកថ្ពង ខេត្តកំពង់ស្ពឺ ។​ ប​ច្ចុប្បន្នរស់នៅភូមិផ្ចឹកជ្រុំ ឃុំប្រម៉ោយ ស្រុកវាលវែង ខេត្តពោធិ៍សាត់ ។ ជី មានឪពុកឈ្មោះ ហាស ចូត  (ស្លាប់ ) ចំណែកម្ដាយឈ្មោះ ទិត្យ នៅ (ស្លាប់ ) ​  ។ ជី មានបងប្អូនចំនួន១០នាក់ ក្នុងនោះមានប្រុស៨នាក់ និងស្រី២នាក់។ បងប្អូន ​ជី បានទទួលមរណៈភាពចំនួន៥នាក់ ក្នុងនោះមានប្រុសចំនួន៣នាក់ និងស្រីចំនួន២នាក់ ) ។ ជី ជាកូនទី១នៅក្នុងគ្រួសារ ។ ជី មានប្រពន្ធឈ្មោះ ខាត់ ម៉ឺន អាយុ ៧២ឆ្នាំ សព្វថ្ងៃប្រកបមុខរបរកសិករ ។ ជី មានកូនចំនួន៥នាក់  ក្នុងនោះមានប្រុសចំនួន ៣នាក់ និងស្រី២នាក់  ។

កាលពីអាយុ១៣ឆ្នាំ ជី ចូលរៀនបាន៣ខែ នៅសាលា-វត្តី ។ គ្រូបង្រៀន ជី ឈ្មោះ គ្រូ ភន គាត់ត្រូវបានខ្មែរក្រហមយកសម្លាប់នៅសម័យ៣ឆ្នាំ ។ មូលហេតុដែល ជី​ ឈប់រៀនមកពីគ្រួសាររបស់គាត់មានជីវភាពក្រីក្រ និងមិនសូវមានគ្រូបង្រៀន ។

ឆ្នាំ១៩៧០ ជី​ មានតួនាទីជាទាហានទ្រង់ចន្ទរង្សី។ នៅថ្ងៃទី១៨ ​ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០ ឧត្ដមសេនីយ៍ លន់ នល់ បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ ។ លុះដល់ថ្ងៃទី២៥​ ខែមីនា​ ឆ្នាំ១៩៧០ ប្រជាជនជាច្រើនបាននាំគ្នាឡើងទៅធ្វើបាតុកម្មនៅទីរួមខេត្តកំពង់ស្ពឺ ដើម្បីទាមទារឲ្យ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ យាងចូលមកគ្រប់គ្រងប្រទេសវិញ ។ បន្ទាប់ពីបាតុកម្មមិនបានប៉ុន្មានថ្ងៃ ចាប់ផ្ដើមមានចលនាខ្មែរក្រហមចូលមកឃោសនាក្នុងភូមិថា លន់ នល់​ ក្បត់ជាតិបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ​ បើប្រជាជនស្រលាញ់ សម្ដេចព្រះនរោត្ដម សីហនុ សូមចូលព្រៃម៉ាគីទាំងអស់គ្នា។​ បន្ទាប់ពីឮការឃោសនា ជី បានសម្រេចចិត្តរត់ចេញពីទាហានទ្រង់ចន្ទរង្សី ដើម្បីចូលរួមជាមួយចលនាតស៊ូខ្មែរក្រហម ​និងបានស្ម័គ្រធ្វើទ័ពស្រុកប្រចាំការនៅអមលាំង។ ជី បានរស់នៅជាមួយយោធាខ្មែរក្រហមរយៈពេលប្រហែលជា៣ខែ។ បន្ទាប់មក ជី បានផ្លាស់ទៅកងទ័ពតំបន់៣២​​ ក្នុងកងពលលេខ១៨ ដែលមានសមាជិកប្រហែល៤០ និងគ្រប់គ្រង់ដោយ តា នួន និងតា អែម។

ឆ្នាំ១៩៧៣ ចាប់ផ្ដើមមានការទម្លាក់គ្រាប់បែកពីទាហានអាមេរិកកាំង​ មកលើភូមិអមលាំង ដែលជាកន្លែងកងទ័ពខ្មែរក្រហមប្រចាំការ។ គ្រាប់បែកដែលទាហានអាមេរិកកាំងទម្លាក់មកភាគច្រើនសុទ្ធតែគ្រាប់បែក នេប៉ាល់ ប៉ះចំកន្លែងណាដឹងតែរលួយកន្លែងហ្នឹង។ យោធាខ្មែរក្រហមនិងប្រជាជនជាច្រើនត្រូវគ្រាប់ស្លាប់ ផ្ទះសម្បែងជាច្រើនត្រូវបានឆាប់ឆេះ និងបំផ្លិចបំផ្លាញគ្មានសល់ គោក្របីស្លាប់ទាំងគ្រោល ប្រជាជនជាច្រើនជួបការលំបាក។ ​នៅពេលបានឮសូរសម្លេងយន្តហោះទាហានអាមេរិកកាំងហោះមកម្ដងៗ​​​ ជី បាននាំប្អូនៗរត់ចូលព្រៃដើម្បីលាក់ខ្លួន។ បន្ទាប់ពីមានការទម្លាក់គ្រាប់បែករួច ប្រជាជនបាននាំគ្នាជីករណ្ដៅត្រង់សេទុកសម្រាប់លាក់ខ្លួន ។  បន្ទាប់ពីស្ងប់ស្ងាត់ការទម្លាក់គ្រាប់បែក ចាប់ផ្ដើមមានវៀតណាមវៀតកុង​ ( ហាណូយ )និងវៀតណាមធីវគី ( ព្រៃអង្គរ ) ចូលមកដល់ភូមិស្រុកដែល ជី​ រស់នៅ ។ វៀតណាមវៀតកុងចូលមកមិនដែលធ្វើបាបប្រជាជននោះទេ ប៉ុន្តែវៀតណាមវៀតកុងមានសកម្មភាពលួចសម្លាប់ថ្នាក់ដឹកនាំខ្មែរក្រហម លុះថ្នាក់ដឹងនាំផ្សេងទៀតបានស្រាវជ្រាវដឹងបានបញ្ជូនវៀតណាមវៀតកុងទាំងអស់នោះទៅប្រទេសវៀតណាមវិញ ។ ចំណែកវៀតណាមធីវគី ពេលដែលចូលមកដល់ភូមិណាមួយឬចំណុចណាមួយដឹងតែកម្ទេចភូមិហ្នឹងគ្មានសល់ដូចជាដុតផ្ទះសម្បែង ប្រជាពលរដ្ឋខ្លះត្រូវបានបាញ់សម្លាប់ មានការចាប់បង្ខំស្រ្តីរហូតដល់ស្លាប់ និងធ្វើទារុណកម្មជាដើម ។

នៅពាក់កណ្ដាលឆ្នាំ១៩៧៤​ តា នួន បានបញ្ជាឲ្យរៀបចំកម្លាំងដើម្បីទៅវាយជាមួយទាហាន លន់ នល់ ដែលបោះទីតាំងនៅតាមផ្លូវជាតិលេខ៤។  យោធាខ្មែរក្រហមបានឃោសនាប្រាប់ទៅប្រជាជនដែលរស់នៅតាមផ្លូវជាតិ៤ ឲ្យជម្លៀសខ្លួនចេញ ដើម្បីងាយស្រួលវាយតតាំងជាមួយទាហាន ល​ន់ នល់។ បន្ទាប់ពីឮការឃោសនារបស់ខ្មែរក្រហម ប្រជាជនជាច្រើនបានជម្លៀសទៅរស់នៅកន្លែងផ្សេង។ ចំណែកប្រជាជនខ្លះទៀតបានរត់មកចូលរួមជាមួយខ្មែរក្រហម។ បន្ទាប់ពីប្រមូលកម្លាំងបានច្រើន យោធាខ្មែរក្រហមចាប់ផ្ដើមវាយបណ្ដេញទាហាន លន់ នល់ តាំងពីផ្លូវជាតិលេខ៤ រហូតដល់ភ្នំប្រសិទ្ធ ទើបត្រឡប់មកកំពង់ស្ពឺ។

នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ កងទ័ពខ្មែរក្រហមបានវាយចូលរំដោះបានទីក្រុងភ្នំពេញ។ បន្ទាប់មក​មានប្រជាជន១៧មេសា ជាច្រើនជម្លៀសមកកាន់ខេត្តកំពង់ស្ពឺ។ ប្រជាជន ១៧មេសា ដែលធ្វើដំណើរទៅកាន់ ខេត្តកំពង់ស្ពឺ គឺមានឈ្មោះ នួន រៀបចំកន្លែងឲ្យស្នាក់នៅជាមួយប្រជាជនក្នុងមូលដ្ឋាន និងប្រាប់ឲ្យធ្វើស្រែចម្ការដូចអ្នករស់នៅក្នុងមូលដ្ឋានដែរ ។ បន្ទាប់មកទៀត តា នួន បានចាត់តាំងឲ្យ ជី ដឹកនាំប្រជាជននៅក្នុងកងចល័តចំនួនចំនួន ៧០នាក់ ចុះទៅធ្វើការងារដូចជា ធ្វើស្រែ, លើកប្រឡាយ និងលើកទំនប់ ដើម្បីទប់ទឹកដាក់ស្រែ ។ ទំនប់ដែល ជី លើកភាគច្រើននៅទំនប់ ព្រែក-ត្នោត ។ ក្នុងមួយថ្ងៃ ​ជី​ ត្រូវធ្វើការ៨ម៉ោង ។ សម្រាប់អាហារហូបចុកក្នុងមួយថ្ងៃ ហូបបានតែពីរពេលនោះទេ ពេលព្រឹកនិងល្ងាច ។

ក្នុងឆ្នាំ១៩៧៦ តា នួន បានផ្លាស់ ជី ឲ្យដើរត្រួតពិនិត្យរឿងបញ្ហាជីកប្រឡាយ និងរៀបចំប្រព័ន្ធភ្លឺស្រែដើម្បីស្ដុកទឹកទុកសម្រាប់ធ្វើស្រែចម្ការ ។ ក្នុងអំឡុងពេលកំពុងដើរត្រួតពិនិត្យប្រព័ន្ធភ្លឺស្រែ ​ជី ត្រូវបាន តា នួន ចាប់ខ្លួន រួចបញ្ជូនមកតំបន់៣២ ដើម្បីតាមដាន ព្រោះខ្មែរក្រហមបានស៊ើបដឹងថា អ៊ុំប្រុសរបស់ ជី ជាអតីតអ្នកស៊ើបការឲ្យទាហាន  លន់ នល់ ហើយក្រុមគ្រួសារអ៊ុំប្រុសរបស់ ជី ត្រូវបានយោធាខ្មែរក្រហមចាប់យកទៅវាយសម្លាប់ចោលទាំងគ្រួសារ។ ជី ត្រូវបានខ្មែរក្រហមតាមដានរយៈពេលមួយឆ្នាំ ទើបឲ្យ​ត្រឡប់មកមកក្នុងកងចល័តវិញ។

ក្នុងឆ្នាំ១៩៧៧ ជី ត្រូវបាន តា​ នួន ជ្រើសរើសឲ្យចូលធ្វើជាកងទ័ពភូមិភាគមជ្ឈិម ដើម្បីប្រចាំការនៅក្នុងខេត្តកំពង់ស្ពឺ ការពារគណៈភូមិភាគឈ្មោះ វី និង ស៊ី​ ដែលកំពុងស្នាក់នៅទីនោះ ។ ជី យាមនៅគណៈភូមិភាគបានរយៈពេលមួយឆ្នាំ។ នៅចុងឆ្នាំ១៩៧៧-៧៨ ទាហានវៀតណាមបានវាយចូលមករំដោះ។ កងពលលេខ១៨ និងកងពលលេខ១៩ ដែលគ្រប់គ្រង់ដោយ តូច បានបូកបញ្ចូលគ្នា ដើម្បីប្រយុទ្ធតតាំងជាមួយកងទ័ពវៀតណាមបានប្រហែលជាកន្លះឆ្នាំ។ លុះអស់ស្បៀងអាហារនិងអស់សព្វាវុធទើបយោធាខ្មែរក្រហមមួយចំនួនទម្លាក់អាវុធចុះចាញ់ រួច​ចូលសារភាព។ ចំណែក ជី និងយោធាខ្មែរក្រហមមួយចំនួនទៀតមិនបានចូលសារភាពនោះទេ ទម្លាក់អាវុធរួចនាំគ្នារត់ត្រឡប់ទៅស្រុកតែម្ដង។ ​ ពេលដែលរត់មកស្រុកកំណើត ជី បានជួបឪពុកម្ដាយ និងប្រពន្ធកូនវិញ ព្រោះឪពុកម្ដាយនិងប្រពន្ធជាអ្នករស់នៅក្នុងមូលដ្ឋានមិនបានរត់ទៅណាទេ។ បន្ទាប់ពីវៀតណាមវាយរំដោះបានឆ្នាំ១៩៧៩ សម្ដេចហ៊ុន សែន បានរៀបចំឲ្យប្រជាជនដែលជម្លៀសមករស់នៅក្នុង ខេត្តកំពង់ស្ពឺ ឲ្យត្រឡប់ទៅស្រុកកំណើតវិញ។  បន្ទាប់មក ជី និងគ្រួសារបាននាំគ្នាប្រកបមុខរបរធ្វើស្រែ ដាំបន្លែដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត ។

ឆ្នាំ១៩៨៨ ជី បានចូលធ្វើជាយោធាខ្មែរក្រហមម្ដងទៀត ដែលដឹកនាំដោយ តូច ពេលដែលកំពុងធ្វើដំណើរឡើងទៅស្រុកភ្នំស្រួច ជី បានដើរជាន់មីនដាច់ជើងខាងឆ្វេងម្ខាង។ ជី​ ត្រូវបានយោធាខ្មែរក្រហមដូចគ្នា បញ្ជូនទៅសម្រាកព្យាបាលនៅពេទ្យខ្មែរក្រហមនៅក្នុងព្រៃ។  ជី សម្រាកព្យាបាលក្នុងពេទ្យបានរយៈពេលមួយឆ្នាំ ទើបបានជាសះស្បើយ ។​ បន្ទាប់ពីជាសះស្បើយ តូច បានឲ្យ ជី ត្រឡប់ចូលអង្គភាពវិញ ប៉ុន្តែមិនទាន់ឲ្យធ្វើការងារអ្វីធ្ងន់ធ្ងរទេ ។

ក្នុងឆ្នាំ១៩៩២ អង្គភាពរបស់ តូច បានផ្លាស់មករស់នៅស្រុកវាលវែង ខេត្តពោធិ៍សាត់ ពេលដែលមកដល់វាលវែង ជី និងគ្រួសារបានចាប់ដីដើម្បីប្រកបមុខរបរធ្វើស្រែចម្ការដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត ហើយបន្តរស់នៅក្នុងស្រុកវាលវែងរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ។ ជាចុងក្រោយរឿងរ៉ាវដែល​ ជី ចង់ចាំមិនអាចបំភ្លេចបាន ពេលដែលដើរជាន់មីននៅភ្នំស្រួច បណ្ដាលឲ្យដាច់ជើងម្ខាង ។ ជី បាននិយាយណែនាំកូនចៅជំនាន់ក្រោយថា៖ សង្រ្គាមបានធ្វើឲ្យមនុស្សស្លាប់និងបន្សល់ជនពិការជាច្រើននាក់៕

សរសេរអត្ថបទដោយ៖ ចាន់ ណារិត

កំណែអក្ខរាវិរុទ្ធដោយ៖ ភា រស្មី